Dziwne zwierzę żyje w jeziorach w Polsce. Lepiej nie bierz go na ręce
Można by pomyśleć, że to jakaś ryjówka, no ale przecież ryjówek szukać należy raczej na lądzie. Owszem, dobrze pływają, ale nie są na stałe związane z jeziorami i wodą. A on tak. To nieduże stworzenie o długim ryjku nie tylko wskakuje do wody, pływa i nurkuje, ale potrafi nawet biegać po dnie. To rzęsorek rzeczek, jeden z nielicznych jadowitych ssaków. Złapanie go w ręce to nie jest najszczęśliwszy pomysł.
Spis treści:
Rzęsorek rzeczek niekiedy rzeczywiście nazywany jest "wodną ryjówką", ale to bardzo duże uproszczenie. To zwierzę jest krewnym ryjówki, wygląda podobnie jak ona i też należy do owadożernych, ale to tylko pokrewieństwo, nic więcej. Jest odmiennym zwierzęciem o zupełnie innym trybie życia. Ten tryb ściśle wiąże się z wodą.
Rzęsorek rzeczek tylko z pozoru przypomina ryjówkę
Nieformalna już grupa owadożernych to zwierzęta fascynujące, ssaki o nadzwyczajnie szybkiej przemianie materii. Większość gatunków musi jeść w zasadzie bezustannie. Jest to przetwarzanie nawet pięciokrotnie szybszy niż u myszy czy nornika o porównywalnych czy nieco większych rozmiarach.
To mniej więcej tak, jak my zjadalibyśmy pięć razy więcej w ciągu dnia niż nasz kolega o podobnych rozmiarach - pięć kotletów czy talerzy zup na obiad zamiast jednego.
Zawrotne tempo zmusza te zwierzęta do ciągłej aktywności w poszukiwaniu pokarmu. Są zatem szybkie, ruchliwe i... żyją raczej krótko. Niemal dosłownie się wypalają, ale zdarza się, że i zabija je głód. Ryjówki czy rzęsorki muszą zjeść dziennie 80 proc. masy ciała i głodne nie przeżyją nawet jednego dnia.
Rzęsorek pływa, nurkuje, biega po dnie
Do tej grupy zalicza się nie tylko ryjówki, ale także jeże, krety, a zatem zwierzęta raczej lądowe, by nie powiedzieć - nawet podziemne.
Istnieją jednak owadożerne związane z wodą, do takich zalicza się wychuchole znane z pogranicza rosyjsko-ukraińskiego i Półwyspu Pirenejskiego, jak również wodoryjki, wodosorki i ich krewniaka, rzęsorka. Zwierzę podobne do ryjówki, ale ochoczo wskakujące do wody, by pływać, nurkować i biegać po dnie.
Niewiele ssaków potrafi to robić, gdyż pokonuje je walka z wypornością. Rzęsorek jednak potrafi i w ten sposób szuka na dnie jeziora swoich przysmaków - larw owadów, skorupiaków, ślimaków i małży, kijanek i dorosłych żab, niedużych ryb i wszelkiego tego drobiazgu, który w wodach jeziora można znaleźć i zjeść.
Wynurza się, wyskakuje na kamień czy konar, zjada i wskakuje do wody znowu. A patentem na pływanie i nurkowanie jest u niego futro.
Owadożerne, takie jak ryjówki, mają bardzo gęste, miękkie futerko. Stąd zresztą nazwa naszej najbardziej znanego gatunku - ryjówka aksamitna. Futro rzęsorka rzeczka nie tylko jest gęste i miękkie, ale pełni jeszcze bardzo ważną rolę. Czyni z niego mały okręt podwodny.
Między włosami zwierzęcia uwięzionych zostaje podczas zanurzenia sporo pęcherzyków powietrza. To one zapewniają mu pływalność i możliwość wydostania się na powierzchnię, gdy futro zaczyna już namakać i przepuszczać wodę. Wizyty rzęsorka pod wodą są zatem krótkie, acz intensywne, a następnie zwierzątko udaje się do korytarza, który wydrążyło w jakiejś skarpie, wydmie czy urwisku na brzegu.
Można wtedy odnieść wrażenie, że rzęsorek nieco przesadził, gdyż ledwo się do takiej nory wciska. Ściany są na grubość może szpilki od jego ciała, to chyba niezbyt wygodne. Nie o wygodę jednak chodzi.
Rzęsorek zachował zdolność kopania nor, którą ma po swoich przodkach i którą tak twórczo rozwinęły krety. Kopie tunele na tyle wąskie, by wciśnięcie się tam oznaczało, że z jego futra zostanie wyciśnięta woda. Wyżęty niczym pranie rzęsorek wychodzi z korytarza niemal suchy, chociaż wszedł mokry. To ważne, bo nie musi długo schnąć i tracić czasu potrzebnego na zdobycie pokarmu. Nie straci też ciepłoty ciała, którą musi tak wielkim kosztem podtrzymywać.
Suchuteńki jest gotowy do ponownego zanurzenia po siódmy, ósmy, dziesiąty tego dnia obiad. A czego nie zje od razu, zgromadzi jako zapas.
Rzęsorek rzeczek - nasz jadowity ssak
Kret w tym celu nagryza nerwy swoich ofiar. Rzęsorek nie musi, ma własny patent - to jad. To jeden z nielicznych jadowitych ssaków na świecie. Niegdyś wiele osób uważało, że jadem dysponują płazy, gady, owady, ale przecież nie ssaki.
Dzisiaj wiemy, że to nieprawda. Mamy sporo jadowitych ssaków, chociażby dziobaka z Australii. Rzęsorek też do nich należy, ale my potwierdziliśmy to dopiero dwa lata temu. Uczynili to naukowcy z Poznania i Torunia.
Czy rozpoznasz polskie ssaki? Wydaje się łatwe, a nie jest
Już 400 lat temu przypuszczano, że ryjówka aksamitna może być jadowita. Był to pierwszy gatunek ssaka, który podejrzewano o zawartość toksyn w ślinie. Praca Edwarda Topsella pt. "Historia czworonożnych bestii" z 1607 r. to pierwsze źródło pisane, która zawiera wzmiankę na ten temat. Tezę tę postawiono jednak wyłącznie na podstawie obserwacji, ponieważ nie było wówczas żadnych narzędzi i technik pozwalających na analizowanie składu czy właściwości jadu zwierząt. Pierwsze badania w tym kierunku przeprowadzono dopiero w latach 40., 50. i 60. ubiegłego wieku, a pierwsze prace dotyczące ryjówki krótkoogonowej powstały po roku 2000. Kolejne badania z 2017 r. skutkowały naszą publikacją, w której jako pierwsi na świecie określiliśmy skład jadu rzęsorka rzeczka.
Z eksperymentów wynikało, że rzęsorek rzeczek na swoje ofiary potrafi polować skuteczniej niż ryjówka i potrafi powalić większą zdobycz, np. żabę.
Dr Krzysztof Kowalski z Wydziału Nauk Biologicznych i Weterynaryjnych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu z dr. Pawłem Marciniakiem i prof. dr. hab. Leszkiem Rychlikiem z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jako pierwsi określili skład jadu rzęsorka rzeczka.
"Zbadaliśmy, jakie właściwości ma jad rzęsorka i ryjówki, wstępnie określiliśmy jego skład, ale nadal nic nie wiemy na temat działania zawartych w nim toksyn. Nie mamy nadal odpowiedzi, co dzieje się na poziomie molekularnym, jaki mechanizm odpowiada za paraliż mięśni. Jego rozpoznanie ma ogromne znaczenie - pozwoliłoby nam zastanowić się, czy w przyszłości podobne toksyny można by wykorzystać do produkcji leków. Wiemy np. że jeden ze składników jadu ryjówki krótkoogonowej, białko sorycydyna, może być skutecznie stosowane w leczeniu raka jajnika, prostaty czy piersi." - czytamy.
W każdym razie niezbyt fortunnym pomysłem jest chwytanie rzęsorka i branie go do rąk, by choćby sprawdzić jak miękkie ma futerko. To zwierzę bardziej awanturnicze od ryjówki i będzie broniło się zawzięcie, a ugryzienie w dłoń może skutkować bólem i opuchlizną. To także powoduje, że wielu jego wrogów dwa razy się zastanowi czy atakować rzęsorka i dzięki temu może on czasem wrócić do swoich podwodnych przechadzek po dnie na pokrytych specjalnymi rzęsami stopach (stąd nazwa zwierzęcia) i wyżynania wody z futra w ciasnych tunelach.
