Rzadkie bociany już wracają do Polski. Od wsi i kominów wolą gęsty las

- Widać to czarno na białym, czy też raczej powiedziałbym, że czarno przed białym - żartuje badający te ptaki prof. Piotr Tryjanowski z Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu.

Widać zmiany, bowiem jeszcze do niedawna migracje tych dwóch bocianów nie różniły się od siebie. Bocian czarny podróżował w te same miejsca Afryki, co jego biały krewniak, odlatywał o tej samej porze i podobnie wracał, czyli mniej więcej ok. 19 marca. Na świętego Józefa, jak głosi ludowe porzekadło.

Bo też oba gatunki są ze sobą blisko spokrewnione. To ten sam rodzaj, więc to naprawdę bardzo bliscy krewniacy i jednocześnie jedyne dwa gatunki bocianów, które gniazdują w Polsce. I chociaż to krewni, różnice między nimi są spore.

Nie tylko w wyglądzie - tu bocian czarny wygląda odrobinę jak negatyw białego, z zachowaniem jednak czerwonych nóg i dzioba i czarnych lotek. Bociany czarne, zwane u nas hajstrą, to ptaki znacznie bardziej skryte niż bociany białe. Mówi się o nich, że to bociany leśne, gdyż kryją się w gęstwinie i pokazują znacznie rzadziej niż bratanek. Nie zakładają gniazd na kominach, słupach, we wsiach. Tkwią w lesie.

Inna jest także dieta, bo o ile u bocianów białych to w sporej mierze bezkręgowce i małe kręgowce jak gryzonie, krety, ryjówki, także płazy i jaszczurki, aż po zwierzęta wielkości zająca, o tyle bocian czarny jest w sporej mierze rybożerny. U niektórych populacji ryby to nawet 80 proc. diety, uzupełnianej gryzoniami i innymi drobnymi kręgowcami, a także bezkręgowcami - owadami, ślimakami, skorupiakami i innymi.

Inna jest też liczebność. Bocian biały to ptak wciąż u nas liczny (chociaż jego liczebność spada) i dzisiaj w Polsce mieszka niespełna 50 tys. par. Badania prowadzone jednak pod kierunkiem dr. Marcina Tobółki z Uniwersytetu Przyrodniczego przyniosły w tym roku niedobre wieści.

Polska straciła ich ok. 10 proc., czyli ponad 4 tys. par. Największy problem mamy na Podlasiu i w woj. warmińsko-mazurskim. Nie jesteśmy już też liderem liczby bocianów białych na świecie, jak przez wiele lat. Wyprzedziła nas Hiszpania.

To jednak i tak bez porównania więcej niż w wypadku bocianów czarnych. Hajstra jest zwierzęciem rzadkim. Liczba tych ptaków to 35 do 45 tys. par, ale na całym świecie. A zatem mniej niż bocianów białych żyje w samej Polsce. U nas hajstr mamy raptem 1000-1500. Przeszło czterdzieści razy mniej niż bocianów białych.

O bocianach czarnych wiemy też relatywnie mniej, ale wiedza ta się poszerza. Zwłaszcza, że hajstra zmienia także swoje zachowania. Niegdyś miejsca zimowania i trasy wędrówek tego ptaka były zbieżne z bocianem białym, aczkolwiek i to wymaga wyjaśnienia.

Przez lata uważano, że bociany zimują głównie we wschodniej i południowej Afryce, nawet w RPA, gdyż stamtąd nadchodziło najwięcej informacji na ich temat. To jednak okazało się tylko kwestią techniczną.

Lepsza aparatura badawcza, lepszy zasięg nadajników pozwoliły ustalić, że jednak większość z nich zimuje zupełnie gdzie indziej. To Sahel i Afryka subsaharyjska - głównie Czad, Republika Środkowoafrykańska, Sudan, Sudan Południowy, Etiopia i Erytrea. Zatem zimowiska bocianów są znacznie bliżej, niż zakładaliśmy, a to ma znaczenie dla długości i przebiegu migracji.

Hajstry zimowały w podobnych miejscach i to się dzisiaj specjalnie nie zmienia. Po prostu tereny Afryki subsaharyjskiej są dla obu gatunków ptaków dobre z uwagi na przygotowania do okresu lęgowego w Europie i Polsce. Tu objadają się owadami, głównie szarańczą czy żukami i wypełnione energią wracają na północ.

Bociany białe za wszelką cenę unikają lotu nad Morzem Śródziemnym. Wolą lecieć naokoło, przez Synaj i Bliski Wschód oraz Turcję, byle tylko że pokonywać otwartego morza między Egiptem a Grecją.

Taki lot wymaga od ptaka dużo energii, aktywnego machania skrzydłami. To duży wysiłek dla bociana białego, może go drogo kosztować. Zamiast tego woli on oszczędnie szybować na wznoszących prądach cieplnych znad lądu.

Wydawać by się mogło, że z bocianem czarnym jest podobnie. A jednak nie. Hajstry tym się różnią od swoich pobratymców, że dają sobie radę także z lotem nad morzem i nie stronią od niego.

- Badania na czeskich hajstrach wykazały, że lecą prosto nad Morze Śródziemne, a nie przez Turcję. I przelatują morze, z postojem na Malcie, która jest dla nich świetnie położona - mówi prof. Piotr Tryjanowski. Tyle że stanowi pewne ryzyko, gdyż tam do bocianów się strzela.

Skok przez Półwysep Apeniński, Maltę i dalej Libię do Afryki subsaharyjskiej to trasa krótsza, ale wymaga więcej energii na aktywny lot nad wodą. Nie jest do końca jasne, dlaczego bocian czarny lepiej sobie z tym zadaniem radzi niż biały.

- Możliwe, że to pewne detale związane z wielkością, czyli wydatkowaniem energii. Bocian czarny jest nieco mniejszy niż biały, ale to "nieco" może mieć znaczenie - przyznaje poznański ornitolog.

W efekcie niegdyś bociany czarne przylatywały do Polski w tym samym czasie, co bociany białe, a nawet później, niekiedy dwa tygodnie po nich. Teraz sytuacja się odwróciła. Hajstry zjawiają się wcześniej, co także jest dość zagadkowe.

Możliwe, że wiąże się ze zmianami klimatycznymi i temperaturami, a może z wielkością ptaków. Bociany białe nie spieszą się z powrotem. Czekają w Afryce aż do 1 marca i wtedy ich główna fala rusza. Wiąże się to z dostępnością owadów afrykańskich, dzięki którym gromadzą energię. W Polsce szarańczy czy żuków w lutym i marcu nie znajdą.

Bocian czarny też zjada owady, ale jednak podstawą jego wyżywienia są ryby. Jeżeli europejskie wody nie są skute lodem, może bez problemu chwytać ryby już pod koniec zimy. Może to jest powodem przyspieszonych powrotów.