Zwierzęta nie z tego świata. Zobacz mieszkańców rafy
Chcesz zobaczyć prawdziwego Obcego? Nic trudnego. Wystarczy wybrać się nad ciepłe morze, uzbroić się w zbiornik z powietrzem, płetwy i pewną dozę cierpliwości. Ale warto. Bo możesz nawiązać kontakt z istotą z zupełnie innego świata.
Ten konkretny kosmita ani myślał się cofnąć. Mimo ogromnej różnicy rozmiarów - był na oko sto razy mniejszy ode mnie - hardo patrzył mi prosto w oczy. Gdy spróbowałem się zbliżyć - posłał w moim kierunku serię ostrzegawczych, świetlnych sygnałów i z oburzeniem zamigotał kolorami. Przyglądanie się jest ok. Ale wszyscy mamy swoje bariery.
Kosmita był niewielki, podłużny i bacznie przyglądał mi się przy pomocy dwojga wielkich oczu. Lewitował nieco nad powierzchnią gruntu, a otaczająca jego ciało płetwa falowała jak koronka na wietrze. Macki trzymał przy sobie.
Było ich tam więcej. Jedna płytka rafa była domem dla może kilkunastu, może kilkudziesięciu mątew. Ich dokładną liczbę zawsze trudno oszacować, bo mątwy są mistrzami kamuflażu, przy których kameleon wyróżnia się jak szalikowiec w operze. Ale wchodząc na ich teren, możesz być pewny, że zawsze mają cię na - bardzo złożonym - oku.
Dopiero niedawno zaczęliśmy rozumieć, że niewielkie stworzenia, wcześniej znane głównie jako dodatek do sałatek, są jednymi z najniezwyklejszych istot na naszej planecie. Te głowonogi nie tylko dysponują jednym z najbardziej złożonych systemów komunikacji w świecie zwierząt, ale wszystkie testy, jakim je poddawaliśmy sugerują, że ich inteligencja dorównuje takim zwierzęcym bystrzakom jak kruki czy naczelne.
Mątwy. Niezwykłe zwierzęta o wyjątkowym charakterze
Potrafią liczyć, wykazują samokontrolę i mają wiele przebiegłych taktyk unikania drapieżników. Pomimo tego, że są daltonistami, mątwy potrafią płynnie zmieniać kolory swoich ciał. Większość spośród 120 gatunków to samotnicy, mieszkający w całym oceanie: większość żyje w płytkich wodach, niektóre gatunki można jednak znaleźć na głębokościach przekraczających 1000 metrów. Mają osiem ramion i dwie długie macki przymocowane do głowy. Płaszcz - obszar za oczami, który zawiera wewnętrzne narządy mątwy - jest otoczony przez przypominającą grzywkę płetwę, która macha falującym ruchem do manewrowania.
Najbardziej rzucającą się w oczy umiejętnością mątwy jest jej zdolność do szybkiego zmieniania koloru i tekstury skóry, dzięki czemu może wtopić się w otoczenie i ukryć się przed drapieżnikami. W przeciwieństwie do innych stworzeń, takich jak kameleon, które powoli zmieniają kolor, mątwa robi to w ciągu ułamków sekund. Daje to naukowcom dogodną okazję do zbadania, w jaki sposób mózg zwierzęcia odbiera bodźce wzrokowe i wysyła wiadomości do innych części ciała. "Zwierzę patrzy na swoje otoczenie, tworzy wewnętrzną reprezentację tej sceny w swoim mózgu, a następnie w przybliżeniu odtwarza to, co widziało na swojej skórze" - mówi portalowi “National Geographic" Tessa Montague, badaczka z uniwersytetu Columbia. "Pokazuje na skórze to, co myśli".
Ale to właśnie to, co dzieje się wewnątrz mątwich mózgów jest dla naukowców najbardziej fascynujące. Opublikowane w ubiegłym roku badanie udowodniło na przykład, że mątwy są w stanie tworzyć złożone wspomnienia podobne do ludzkich. Ale w przeciwieństwie do nas, ich pamięć nie pogarsza się na starość.
W ludzkich mózgach niektóre wspomnienia mają większą siłę przetrwania niż inne. Przypominanie sobie faktów, takich jak lokalizacja najbliższego sklepu spożywczego lub data pierwszego lądowania na Księżycu - co naukowcy nazywają pamięcią semantyczną - na ogół nie zanika z czasem. Ale możemy też pamiętać wyjątkowe wydarzenia z naszego własnego życia, które obejmują nie tylko miejsce i czas, w którym coś się wydarzyło, ale także konkretne wrażenia które odczuwaliśmy. Ta "pamięć epizodyczna" często blednie z biegiem lat.
Aby przetestować pamięć głowonogów, naukowcy najpierw zbadli ich pamięć semantyczną czyli przypominanie sobie faktów. Przetestowali ją sprawdzając, czy mątwy potrafiły przypomnieć sobie to, skąd codziennie dostawały jedzenie.
Naukowcy najpierw wyszkolili 12- i 24-miesięczne mątwy, aby jadły każdy posiłek w określonych, różnych miejscach w akwarium. Po 3 tygodniach przetestowali ich zdolność do zapamiętywania tych lokalizacji. Nawet jeśli naukowcy nie dostarczyli posiłku, zarówno młode, jak i stare zwierzęta pojawiały się na śniadanie, obiad i kolację we właściwym miejscu i czasie. To sugerowało, że ich pamięć semantyczna była silna.
Aby przetestować pamięć epizodyczną, naukowcy dodali kolejną zmienną: osobiste preferencje zwierząt. Zaoferowali mątwie dwa posiłki - trochę rozmrożonego mięsa i ich ulubioną, żywą krewetkę - w tym samym czasie w dwóch różnych miejscach akwarium. Następnie zaoferowali kolejne dwa posiłki w wyznaczonych miejscach w zbiornikach, ale o różnych porach: godzinę po pierwszym posiłku mątwy dostały krewetki, a 3 godziny później podano im zarówno krewetki, jak i mięso.
Po 4 tygodniach naukowcy pozwolili zwierzętom "wybrać" posiłek poprzez dopłynięcie do odpowiedniej części zbiornika we właściwym czasie. Zwierzęta nauczyły się dłużej czekać na krewetki. To sugerowało, że utworzyły złożone, epizodyczne wspomnienia, które obejmowały nie tylko miejsce i czas jedzenia, ale także to, który posiłek był smaczniejszy. Co więcej, stare mątwy uczyły się znacznie szybciej niż młode, co sugeruje, że ich zdolność do tworzenia wspomnień pozostaje silna wraz z wiekiem - a nawet może się z czasem poprawić.
Chociaż mątwy, podobnie jak ssaki, wykazują oznaki pogorszenia stanu mózgu podczas starzenia, część ich mózgu związana z uczeniem się i pamięcią wydaje się pozostawać nienaruszona.
Oko w oko z mątwą. Niezwykłe zwierzęta o wyjątkowym charakterze
Oczy mątwy są o wiele czulsze od naszych, choć same zwierzęta nie postrzegają kolorów. Podczas zalotów samce mątwy zmieniają swoją skórę w ekran, na którym wyświetlają olśniewający pokaz, aby przyciągnąć samice. Ich barwna, czasami świecąca skóra służy też do komunikacji między zwierzetami i oślepiania napastników - zaatakowana mątwa może wyświetlić dezorientujące wzory pomagające jej uciec przed drapieżnikiem.
Ale okazuje się, że wzrok dla mątwy jest niezwykle istotny jeszcze przed wykluciem. Mątwy rozwijają się w jajach, które początkowo są zabarwione na czarno atramentem, ale gdy zarodek rośnie, a jajo pęcznieje, zewnętrzna warstwa powoli staje się przezroczysta. W tym czasie rozwijające się oczy mątwy są już w pełni ukształtowane. Naukowcy ustalili, że młoda mątwa już wtedy może wykorzystywać informacje wizualne ze świata zewnętrznego do kształtowania swojego dorosłego zachowania.
Anne-Sophie Darmaillacq z Université de Caen Basse-Normandie zawiesiła jaja mątwy w płytkim zbiorniku. Znajdowały się pomiędzy przegrodami o przeszklonych bokach i nieprzezroczystym dnie. W niektórych przypadkach przestrzeń za przegródkami była pusta, w innych były tam kraby. Zarodki widziały, co znajduje się we wszystkich przedziałach, ale kiedy wykluły się i opadły na dno zbiornika, naukowcy zasłonili im widok. Zostały zabrane ze zbiornika, a po tygodniu głodówki Darmaillacq dała im do wyboru kraba lub krewetki piaskowe.
Odkryła, że dzieci, które przed wykluciem mogły sobie pooglądać kraby, preferowały je po wykluciu. Jeśli ich jaja były zawieszone między przedziałami wypełnionymi krabami, 71% młodych wybierało kraby z menu. 90% mątew, które wykluwały się w pustym zbiorniku wolało krewetki.
Jest to pierwszy przypadek embrionalnego uczenia wzrokowego u zwierzęcia. Inne badania wykazały, że płody innych gatunków, od ludzi, przez psy, po ptaki, mogą uczyć się na podstawie sygnałów chemicznych, które wykrywają w łonie matki. Ale mątwy najwyraźniej uczyły się na podstawie wzroku, ponieważ embriony nie mogły wyczuć żadnych chemicznych sygnałów krabów oddzielonych od nich plastikową przegrodą.
***
Mątwy, w przeciwieństwie do większości zwierząt - i ludzi - mają zdolność samokontroli. Eksperyment przeprowadzony niedawno przez Alexa Schnella z Uniwersytetu Cambridge udowodnił, że mątwa może zrezygnować z jedzenia, jeśli ma powody sądzić, że później dostanie coś lepszego.
"Zwierzęta, takie jak szczury, kurczaki i gołębie, mają trudności z opieraniem się pokusom i mają stosunkowo niższy poziom samokontroli, czekając tylko kilka sekund" - mówi Schnell. "Zwierzęta, takie jak szympansy, wrony i papugi, wykazują bardziej zaawansowaną samokontrolę i mogą czekać nawet kilka minut. A mątwy w naszym badaniu czekały od 50 do 130 sekund".
Człowiek stojący w upalny dzień przed lodziarnią nie wytrzymałby nawet połowy tego czasu.
