Latem się ich boimy. Gdzie żmije zygzakowate chowają się przed zimą?

Żmija zygzakowata Vipera berus to jeden z pięciu gatunków węży występujących w Polsce, który jako jedyny z nich jest wyposażony w aparat jadowy. Dzięki niemu gad może się bronić oraz zdobywać pokarm, który w głównej mierze stanowią gryzonie.

Żmija atakuje tylko w sytuacji poważnego zagrożenia, tj. kiedy jest niepokojona lub zostanie nadepnięta. Gdy czuje się zagrożona przez dłuższy czas, zawsze poprzedza atak charakterystycznym ostrzegawczym syczeniem.

W Polsce wyróżniamy trzy główne odmiany barwne żmii zygzakowatej – szare, brązowe i czarne. W ich obrębie można jeszcze wyróżnić podkategorie, takie jak np. jasnoszary, ciemnoszary, jasnobrązowy, ciemnobrązowy, miedziany, pomarańczowy oraz beżowy. W Polsce jest objęta częściową ochroną gatunkową.

Żmija zygzakowata, tak jak wszyscy inni przedstawiciele gromady gadów jest zmiennocieplna. Oznacza to, że temperatura jej ciała jest zależna od zewnętrznych źródeł ciepła i zmienia się wraz z temperaturą otoczenia. Z tego faktu żmija jest aktywna tylko przez ok. 5-7 miesięcy z roku wtedy, gdy pozwalają jej na to panujące warunki termiczne.

Gady te kończą swoją aktywność biologiczną, kiedy temperatura powietrza w ciągu dnia zaczyna spadać poniżej 13°C, a w nocy poniżej 10°C, co przypada obecnie na październik/listopad. Opisana biologia żmij sprawia, iż gady te są zmuszone hibernować na zimę, ponieważ nie mogą funkcjonować przy niskich temperaturach. Jeżeli nie znajdą odpowiedniej kryjówki przed zimą, są narażone na śmierć z przemarznięcia.

Hibernacja żmiii zygzakowatej w Polsce trwa średnio od listopada do końca marca. Szacuje się, że ok. 30-40% młodych osobników nie przeżywa zimy. Warunkiem koniecznym do udanej hibernacji jest zwiększenie swojej masy ciała o min 25%. W przypadku osobników dorosłych śmiertelność w czasie zimowania wynosi ok. 15%. Żmije zygzakowate zimują gromadnie w większych skupiskach, razem z innymi gadami,np. zaskrońcami lub jaszczurkami. Co ciekawe, w okresie letnim żmije nie tolerowałyby z nimi tak bliskiego kontaktu.

W naturze żmije chętnie hibernują pod korzeniami większych drzew oraz w wykrotach (inaczej wywrót lub wiatrował, czyli drzewo z naderwanym korzeniem, lub całkowicie wywrócone w wyniku silnego wiatru), różnego rodzaju ziemnych jamach oraz stosach drewna.

Gady starannie wybierają miejsca do zimowania tak, aby nie być narażonym na ewentualne podtopienia, które podczas hibernacji mogą być dla nich śmiertelne. Chowają się na głębokości od 0,5 m do nawet 2 m. Żmije zygzakowate można również spotkać zimujące w szopach, stodołach lub opuszczonych wiatach.

Rozmieszczenie żmii zygzakowatej w Polsce ma charakter skupiskowy, natomiast ogólnie występuje na terenie całego kraju. Gatunek ten jest niezwykle plastyczny ekologicznie, ponieważ zasiedla różnego rodzaju siedliska. Jednak względem niektórych z nich wykazuje większe preferencje.

Żmija zygzakowata występuje głównie tam, gdzie ma zapewnioną odpowiednią bazę pokarmową w postaci gryzoni, tj. na polach uprawnych, różnego rodzaju łąkach oraz w pobliżu ludzkich osad, opuszczonych budynków i ich ruin. Ważna jest dla niej również dostępność miejsc, w których będzie mogła wygrzewać się na słońcu.

Gady te można spotkać w prześwietlonych lasach iglastych, na torfowiskach oraz wrzosowiskach. Żmije bardzo chętnie zasiedlają również sosnowe i świerkowe młodniki oraz uprawy leśne. Często są spotykane na terenach dawnych poligonów wojskowych oraz halizn, tj. powierzchni nieodnowionych po zrębie zupełnym, pozbawionych drzewostanu dłużej niż 5 lat. Żmije zygzakowate chowają się w sezonie letnim m.in. w stosach drewna, stogach siana, mysich norach,usypiskach kamieni oraz nasypach kolejowych.

Żmije zygzakowate zaczynają wypełzać na powierzchnię po hibernacji już w połowie marca. Jako pierwsze można zaobserwować osobniki męskie wygrzewające się na słońcu. Co ciekawe, ma to służyć głównie tworzeniu plemników. W tym okresie osobniki męskie piją dużo wody, ale nie pobierają jeszcze pokarmu. Pod koniec marca rozpoczynają się gody tego gatunku. Żmije zygzakowate gromadzą się w miejscach o specyficznym mikroklimacie (duża wilgoć i wysoka temperatura) tworząc tzw. żmijowisko. Miejsca te są używane co roku przez kilka lat. Często znajdują się w pobliżu zimowiska gadów.

Po odbyciu godów żmije rozpoczynają intensywny żer. Gady muszą odbudować tkankę tłuszczową, z której korzystały przez zimę. Dodatkowo zapłodnione samice muszą być w stanie odżywić zarodki. Żmije zygzakowate polują głównie nocą. Natomiast wczesną wiosną, kiedy temperatura w nocy jest jeszcze bardzo niska, gady żerują jedynie za dnia. Jeżeli w ciągu letniego dnia nadarzy się okazja do polowania, oczywiście również chętnie z niej skorzystają. W bardzo ciepłe dni żmije wygrzewają się na słońcu jedynie w godzinach porannych do ok. 11. W chwilach, gdy słońce grzeje najmocniej, gady chowają się w kryjówkach. Z drugiej strony w pochmurne i chłodniejsze dni wychodzą ogrzać się, jak tylko wyjdzie słońce.

Źródła:

1. Kosmider, J., Nawrocka, M., Jobda, M., & Jasinska, K. (2013). Zmienne preferencje siedliskowe żmii zygzakowatej Vipera berus obserwowane w województwie mazowieckim i lubelskim. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 15(3 [36]).
2. Bury, S., Bury, A., Kurek, K., Borczyk, B., & Kolanek, A. (2018). Metody nieinwazyjnego, indywidualnego rozpoznawania żmii zygzakowatej Vipera berus w badaniach terenowych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 74(5).
3. Młynarski M. 1971. Nasze gady. PZWS. Warszawa