Wysysanie wody z gleby postępuje. To jak deficyt gotówki w portfelu

Przez dekady susze tłumaczono przede wszystkim brakiem deszczu. Ale to już nie wystarcza. 

Najnowsze badania opublikowane w "Nature" wskazują, że za 40% wzrostu intensywności susz na świecie w latach 1981-2022 odpowiada zjawisko nazywane "atmosferycznym zapotrzebowaniem na parowanie" (AED, atmospheric evaporative demand). To miara tego, ile wody atmosfera chce "zabrać" z powierzchni Ziemi - niezależnie od ilości opadów. A zdolność powietrza do pochłaniania pary wodnej rośnie wraz z jego temperaturą.

"Nawet jeśli deszcz pada w tym samym tempie co wcześniej, atmosfera może pochłaniać więcej wody z gleby, rzek, jezior, a nawet roślin" - wyjaśnia dr Solomon Gebrechorkos, klimatolog z Uniwersytetu Oksfordzkiego i główny autor badania.

To jak z domowym budżetem - jeśli wydatki rosną szybciej niż przychody, pojawia się deficyt. W tym przypadku: susza.

W analizie przeprowadzonej przez zespół Gebrechorkosa, AED okazał się głównym winowajcą coraz większej liczby i intensywności susz na całym świecie. W latach 2018-2022 obszar Ziemi dotknięty suszą powiększył się o 74%, z czego aż 58% tego wzrostu można przypisać rosnącemu "pragnieniu" atmosfery.

Rok 2022 był pod tym względem najgorszy od ponad czterech dekad - ponad 30% globalnych gruntów doświadczyło umiarkowanej lub skrajnej suszy. W Europie dotknięte było aż 82% powierzchni, z czego połowa znalazła się w stanie poważnego stresu wodnego. Badania europejskiego programu Copernicus wskazują, że ten problem dotyka szczególnie wschodniej części kontynentu - w tym Polski. Pomimo tego, że opady nie spadły wszędzie znacząco, to gwałtowny wzrost AED przyspieszył wysychanie gleby i roślinności.

"Ten mechanizm sprawia, że susze sięgają dalej i trwają dłużej - nawet tam, gdzie wcześniej były rzadkością" - podkreśla Gebrechorkos.

Susza nie kończy się na braku wody w kranie. To zjawisko uderza w fundamenty współczesnych gospodarek: rolnictwo, produkcję energii, transport rzeczny i zdrowie publiczne. Według raportu UNDRR w samym tylko dziesięcioleciu kończącym się na 2017 roku susze dotknęły co najmniej 1,5 miliarda ludzi i przyniosły straty sięgające 125 miliardów dolarów. Dziś te liczby są znacznie wyższe.

Najbardziej wrażliwym sektorem pozostaje rolnictwo. W krajach o niskim i średnim dochodzie aż 82% strat związanych z suszą poniosło właśnie ono - głównie przez niedobory wody dla upraw i zwierząt. Długotrwałe susze prowadzą też do degradacji gleby, niszczącej wody gruntowe intruzji słonej wody i spadku produkcji żywności.

Dodatkowo, jak pokazuje raport europejskiego ośrodka badawczego JRC z maja 2025 roku, susze w Europie wpływają już nie tylko na rolnictwo, ale także na transport wodny (np. na Renie) czy energetykę - zarówno elektrownie wodne, jak i konwencjonalne, zasilane węglem czy gazem potrzebują do działania ogromnych ilości wody pochodzącej z rzek. Oczywiście braki wody doprowadzają też często do katastrofalnych przemian ekosystemów od niej uzależnionych.

Wzrost AED to efekt wielu czynników: wyższych temperatur, silniejszego nasłonecznienia, niższej wilgotności i intensywniejszego wiatru. Wszystkie one potęgują parowanie z powierzchni ziemi, nawet jeśli opady się nie zmieniają. Dlatego dziś już nie wystarczy monitorować tylko deszczu - konieczne jest uwzględnienie AED przy planowaniu działań adaptacyjnych.

"Jeśli głównym problemem jest brak opadów, można budować zbiorniki retencyjne i oszczędzać wodę. Ale jeśli susze napędza AED, potrzebne są inne środki - np. odporne na suszę uprawy, lepsze systemy nawadniania, zdrowe gleby czy odbudowa ekosystemów zatrzymujących wodę" - tłumaczy Gebrechorkos.

Susze to również katastrofa humanitarna. Jak pokazuje raport programu ONZ ds. redukcji ryzyka katastrof (UNDRR), w 2025 roku ponad 920 milionów dzieci - ponad jedna trzecia światowej populacji dzieci - żyje w regionach silnie dotkniętych niedoborem wody. Brak dostępu do czystej wody i żywności prowadzi do niedożywienia, chorób i zahamowania rozwoju fizycznego i intelektualnego.

Najbardziej narażone są dzieci w Afryce i Azji. Ale problem dotyka też kobiet. W wielu krajach to one są odpowiedzialne za codzienne pozyskiwanie wody, co zajmuje im nawet godzinę dziennie - kosztem edukacji, pracy i bezpieczeństwa.

Według badaczy z Oksfordu, 40% globalnego trendu pogarszania się susz od 1981 roku to efekt rosnącego AED. W Afryce, Australii i suchych regionach obu Ameryk jego udział sięga już nawet 65%. To oznacza, że nawet jeśli opady nie zmniejszą się drastycznie, susze będą się nasilać - bo atmosfera w coraz większym stopniu "wysysa" wodę z ekosystemów.

Co gorsza, jak wskazuje analiza danych z lat 2018-2022, tempo tych zmian przyspiesza. W ciągu pięciu lat powierzchnia objęta suszą wzrosła o 74%. W Australii i zachodnich Stanach Zjednoczonych - ponad dwukrotnie. W Ameryce Południowej - o 163%.

Autorzy badań apelują, by rządy i organizacje międzynarodowe uwzględniały AED w systemach wczesnego ostrzegania, modelowaniu ryzyka i projektowaniu polityk wodnych. Obecne metody - oparte głównie na analizie opadów - mogą poważnie niedoszacowywać zagrożenia.

W kwietniu 2025 roku wspólny raport Komisji Europejskiej i finansowanego przez Unię Europejską programu obserwacji Ziemi Copernicus alarmował, że gleby i rzeki w dużych częściach Europy są już na granicy wyczerpania. Wzrost temperatur i brak opadów przyspieszają pustynnienie nawet w regionach uznawanych dotąd za umiarkowane. A Polska jest jednym z najszybciej wysychających regionów kontynentu.

"Musimy lepiej rozumieć dynamikę suszy, by lepiej się do niej przygotować. Przyszłość należy do tych, którzy potrafią przewidzieć nie tylko deszcz, ale i pragnienie powietrza" - podsumowuje Gebrechorkos.