Złamał kod pszczół i dostał Nobla. Wiemy już, jak szyfrują informacje

To taniec życia i to nie tylko dla pszczół, ale również dla roślin. Pozwala bowiem poszukać rosnących całkiem daleko od ula. Jeżeli jedna z pszczół na zwiadzie odnajdzie takie rośliny, wraca z informacją dla innych. Dzięki temu reszta nie będzie traciła czasu na poszukiwania.

Pszczelarze od lat obserwowali niezwykłe zachowania owadów w ulach. Przybywające z wyprawy zwiadowczej robotnice zyskiwały nagle nieco przestrzeni i rozpoczynały jakiś przedziwny taniec. Reszta wydawała się uważnie mu się przypatrywać. Wyglądało to jak występy taneczne, ale owady nie bawiły się w "Taniec z gwiazdami". Zupełnie nie o to chodziło. Dopiero jednak austriacki zoolog Karl von Frisch zdołał opisać to zjawisko.

Karl von Frisch pochodził z Wiednia, ale pracował przed II wojną światową również we Wrocławiu. Jeszcze w Republice Weimarskiej został dyrektorem Instytutu Zoologicznego w Monachium. Jako specjalista od entomologii prowadził badania nad owadzimi zachowaniami, a już zwłaszcza tym niezwykłym tańcem. Jako pierwszy zrozumiał go, opisał i odkodował. W 1973 roku złamanie kodu pszczół dało mu Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny, którą otrzymał wraz z innym wybitnym austriackim naukowcem Konradem Lorenzem (pracował m.in. w Poznaniu w czasie wojny) i prowadzącym badania w Wielkiej Brytanii holenderskim badaczem Nikolaasem Tinbergenem. Naukowcy dostali ją za "odkrycia dotyczące organizacji i wywoływania jednostkowych i społecznych wzorców zachowań".

W gronie badanych wtedy zwierząt pszczoły posunęły się w organizacji jednostkowych i społecznych wzorców zachowań do perfekcji. Ich pozornie chaotyczne ruchy w ulu okazały się starannie opracowanym i czytelnym dla owadów kodów. Pszczoły, które nie mają umiejętności komunikacji ani za pomocą mowy, ani mimiki, ani gestów, opracowały zupełnie unikalny szyfr, którym kodują najważniejsze informacje dla swego życia. Informacje na temat przetrwania. To taniec, który w tej sytuacji bez wahania można nazwać tańcem życia.

I tańcem Słońca, bowiem pszczoły oparły go na geometrii. Ta z kolei wiąże się z położeniem celu jakim są kwiaty względem Słońca. Pszczoły są w stanie nie tylko zmierzyć odległość i kąt położenia roślin, aby określić drogę do nich, ale na dodatek to przekazać.

Jak wielu z nas miałoby problem, aby przekazać położenie jakiegoś miejsca, które właśnie odwiedziliśmy, posługując się tylko pamięcią, współrzędnymi, kątem padania promieni słonecznych? Na dodatek przekazać go bez słów i gestów? Pszczoły to potrafią.

Badania Karla von Frischa zmierzały do tego, by wyjaśnić na czym polega kod pszczelego tańca. Okazało się, że jest on niezwykle prosty, wręcz zdumiewająco prosty. Odległość pszczoły przekazują dzięki niemu za pomocą rodzaju tańca. Jeżeli jest on klasycznie kolisty, a przybyła z informacjami pszczoła kręci jedynie proste kółka, to znak dla reszty, że celu należy szukać niedaleko od gniazda. Mniej więcej 20-30 metrów. Wystarczy zatem, że wylecą z ula, zakręca kilka kółek w odległości do 30 metrów i znajdą pokłady miododajnych roślin. Jakby tego było mało, wywiadowczyni ruchami odwłoka potrafi nawet wskazać precyzyjnie tę odległość. 

To proste, a sytuacja komplikuje się, gdy kwiaty rosną nieco dalej od gniazda. Wtedy pszczoła stosuje inny system przekazywania danych. Kod oparty jest na tańcu znanym jako taniec sierpowaty (gdy odległość jest powyżej 20-30 metrów, ale do 100 metrów), albo wywijany. Nazwa wzięła się stąd, że owad wywija skrętne ruchy podczas swego pokazu, a każdy skręt jest niezwykle ważny, bo określa odległość i kierunek. Pszczoła korzysta z tego, że gniazda tych owadów (np. ule albo barcie w dziupli) zakładane są w zamkniętej przestrzeni. To daje jej szansę na wykorzystanie geometrii trójwymiaru. 

Robotnica, która zdobyła wiedzę, ustala dach gniazda jako miejsce położenie Słońca na niebie, natomiast podłogę ula czy dolną krawędź barci postrzega jako kierunek dokładnie odwrotny. I w tej przestrzeni rysuje tańcem kąty, a ruchami odwłoka dodaje odległości. Pszczoła zatem porusza się w tańcu, porusza odwłokiem, oznaczając odległość, po czym skręca, aby zaznaczyć kierunek i położenie kwiatów wobec Słońca, a potem skręca znów. 

Jeżeli kwiaty rosną dokładnie na linii prowadzącej od ula ku Słońcu, wtedy owad kieruje się w stronę dachu ula czy barci. Jeżeli robotnice będą musiały polecieć w przeciwnym kierunku, pszczoła tańczy ku dołowi gniazda. Gdy skręca, to i taki skręt mają wykonać jej wysłanniczki. W ten sposób jest w stanie nakreślić położenie celu nawet do kilku kilometrów od gniazda tak, że inne owady go znajdą.

Jeżeli kwiaty rosną dokładnie na linii prowadzącej od ula ku Słońcu, wtedy owad kieruje się w stronę dachu ula czy barci.

---

Taniec na specjalnym podłożu z pustych plastrów sprawia, że staje się on czytelny nawet w ciemności. Owady odbierają wówczas dobrze przekazywane drgania.

Miliony lat ewolucji pozwoliły pszczołom doprowadzić system do perfekcji. Do tego stopnia, że efektywność tych owadów w zbieraniu nektaru do produkcji miodu jest niezwykle wysoka. Zwierzęta nie tracą czasu na poszukiwania, działają zespołowo, a rośliny na tym korzystają, gdyż są zapylane.

Pszczoły wykorzystały także taniec do przekazywania innych informacji, nie tylko o zasobach pokarmu. Istnieje chociażby taniec z prośbą o oczyszczenie ciała, jeżeli pszczoła czuje, że coś się do niej przyczepiło. Spiralny taniec z zygzakowatym ruchem stanowi z kolei ostrzeżenie. Pszczoła informuje ul o tym, że przyniosła pokarm prawdopodobnie nieświeży, zanieczyszczony np. chemicznie i że należy go z niej usunąć i wyrzucić.