Naukowcy: To człowiek najczęściej powoduje pożary lasów

W Turcji od środy 28 lipca wybuchło 119 pożarów w 32 prowincjach. Trwają akcje gaśnicze w położonych nad Morzem Śródziemnym Antalyi i Mugli oraz w Tuncei we wschodniej części kraju. W Grecji pożary lasów dotarły do przedmieść Aten i okolic miasta Patras. Lasy płoną również we włoskim regionie Abruzja, w Pescarze, na Sycylii i Apulii.

Pożary w Turcji wpisują się w cykliczny scenariusz, powtarzający się w całym basenie Morza Śródziemnego. Ocenia się jednak, że naturalne pożary w rejonie śródziemnomorskim stanowią nie więcej, niż od 1 do 5 proc. wszystkich pożarów - powiedziała PAP dr hab. Małgorzata Suska-Malawska z UW.

Ostatnie dane wskazują, że średnia roczna liczba pożarów lasów w całym basenie Morza Śródziemnego wynosi niecałe 50 tys. i jest to około dwa razy więcej, niż w latach 70. XX w. Dokładna ocena jest utrudniona ze względu na różną metodologię rejestrowania pożarów w różnych krajach. Niektóre źródła podają nawet trzykrotny wzrost liczby pożarów w Hiszpanii czy Włoszech od końca lat 50. ubiegłego wieku (w Hiszpanii rejestrowany był wzrost z 1,9 tys. do 8 tys., a we Włoszech z 3,4 tys. - aż do 10,5 tys.). Najmniej pożarów rejestrowano w Grecji (z 700 do 1,1 tys.) i właśnie Turcji, gdzie zdarzały się one głównie w rejonach południowych (wzrost z 600 - do 1,4 tys.).

- To człowiek, zawłaszczając i przekształcając krajobraz - również w celach turystycznych - jest obecnie największym czynnikiem zwiększającym ryzyko pożarów. W ostatnich dziesięcioleciach pożary występują częściej i są bardziej intensywne - tłumaczy dr hab. Małgorzata Suska-Malawska, dyrektor Instytutu Biologii Środowiskowej na Wydziale Biologii UW.

Przypomniała ona, że od końca lat 50. XX w. w rejonie tureckiego miasta Antalya prowadzone są badania częstotliwości występowania pożarów. Co 6-8 lat liczba pożarów wzrasta do około 200 rocznie. Naukowiec z UW dodaje, że dzięki nowoczesnym technikom ich gaszenia systematycznie zmniejsza się wielkość spalonych obszarów. Największy pożar notowany od 1938 r. w tym rejonie zdarzył się w 2008 r., kiedy spłonęło około 16 tys. ha.

Dr hab. Małgorzata Suska-Malawska zwraca uwagę, że już od kilku dekad pożary, głównie lasów w regionie w południowego wybrzeża Turcji, występują regularnie co kilka lat. Podobnie, jak w przypadku innych krajów regionu śródziemnomorskiego, jest to wypadkowa wielu czynników. Wśród nich badaczka wymienia zmiany klimatu, jak upały, i postępującą antropopresję, czyli wpływ człowieka, polegający na drastycznym przekształcaniu naturalnego krajobrazu, aby dopasować go do potrzeb turystyki i wymogów związanych z rosnącym zaludnieniem. 

- To wszystko podnosi ryzyko pożarów - zarówno tych naturalnych, których przyczyną może być samozapłon lub uderzenie pioruna, jak i przypadkowego zaprószenia ognia, zwykle przez turystów - podsumowuje naukowiec. 

Ocenia się jednak, że naturalne pożary w rejonie Morza Śródziemnego stanowią nie więcej, niż 1-5 proc. wszystkich odnotowanych przypadków. Pozostałe spowodowane są właśnie działalnością człowieka.

- Przesuszona ściółka oraz drzewa błyskawicznie ulegają spaleniu, a suche wiatry przenoszą błyskawicznie ogień z miejsca na miejsce. Scenariusz występowania pożarów w krajach basenu Morza Śródziemnego - i nie tylko, bo generalnie chodzi o rejony suche i półsuche - za każdym razem jest podobny - tłumaczy badaczka, kierująca m.in. zespołem badającym od kilkunastu lat skutki pożarów w Biebrzańskim Parku Narodowym dla tamtejszej przyrody.

Dr hab. Suska-Malawska zaznacza, że pożary są nieodłącznym elementem przyrody i wiele ekosystemów (np. trawiastych rejonów suchych, takich jak sawanny) jest do pewnego stopnia przez nie kształtowanych. Podkreśla jednak drastyczne ich skutki: śmierć ludzi, zwierząt oraz straty ekonomiczne.

- Choć kraje usprawniają i wprowadzają coraz to nowocześniejsze systemy zarządzania pożarami, prewencji itd., to w obliczu suszy, braku opadów, kiedy już dojdzie do pożaru - obserwujemy niestety to, co dzieje się obecnie w Turcji, a przedtem w Grecji, Hiszpanii, czy dwa lata temu - w Australii - konstatuje badaczka.

W Polsce niezwykle trudne do ugaszenia są pożary torfowisk, które niszczą m.in. cenne przyrodniczo tereny nad Biebrzą. Ostatni z takich pożarów miał miejsce w kwietniu 2020 r. W związku z suszą i prawdopodobnie przypadkowym zaprószeniem ognia przez człowieka w Biebrzańskim Parku Narodowym spłonęło około 5500 ha mokradeł. Pożar wystąpił w stosunkowo dobrze zachowanym i wilgotnym rejonie BPN (rezerwat Czerwone Bagno), więc miał charakter powierzchniowy i dość szybko został ugaszony. Dużo groźniejsze w skutkach są podpowierzchniowe pożary torfowisk, zwane też wgłębnymi.

- Torfowiska są bardzo trudne do ugaszenia z dwóch powodów. Po pierwsze, nie może tam wjechać gaśniczy sprzęt kołowy, ponieważ samochody  zapadną się w grząskim, bagnistym podłożu. Jedyna możliwość to gaszenie z powietrza, utrudnione przez unoszące się kłęby dymu. Druga grupa przyczyn jest związana z naturą torfowiska. Torf, podobnie jak węgiel brunatny czy kamienny, jest paliwem kopalnym, choć mniej wydajnym i obecnie praktycznie nie wykorzystywanym w tym celu. Jednak gdy dojdzie do pożaru torfowiska z torfem, zalegającym często do kilku metrów głębokości pod powierzchnią, pożar wgłębny może trwać bardzo długo, kilka miesięcy, a nawet lat - na przemian tląc się pod powierzchnią, przygasając i wybuchając na nowo - tłumaczy ekspertka.

- Zdecydowana większość torfowisk niskich w Europie została odwodniona, co spowodowało nieodwracalne zniszczenia w tych ekosystemach. Na odwodnionych torfowiskach dochodzi nie tylko do zaniku rzadkich gatunków roślin. Rośnie także ryzyko pożaru, podczas którego dochodzi do zapalenia się torfu, jest to tzw. pożar podpowierzchniow  - wyjaśniali naukowcy analizujący skutki pożaru z 2002 r.