Lasy miejskie kiedyś służyły głównie do polowań. Teraz pochłaniają smog i niwelują zmiany klimatu

W dzisiejszych czasach ogromne znaczenie mają także role edukacyjna oraz społeczna, jakie pełnią lasy miejskie. Każdy i każda z nas ma potrzebę kontaktu ze środowiskiem naturalnym, które jest możliwie jak najmniej zmienione przez działalność człowieka. Rozrastające się metropolie, zanieczyszczenia powietrza czy hałas powodują, że obecność lasów w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania jest nie do przecenienia. To szybki i łatwy sposób na to, aby, czasem w przeciągu zaledwie kilkunastu minut, znaleźć się na łonie natury, poćwiczyć, pospacerować lub po prostu odetchnąć czystym powietrzem.

Inne korzyści, jakie przynoszą lasy miejskie, to na przykład:

• obniżanie temperatury powietrza,
• oczyszczanie powietrza,
• pochłanianie dwutlenku węgla,
• zapewnienie schronienia dla dzikich zwierząt i ptaków.

Lasy miejskie istniały już co najmniej w średniowieczu. To właśnie z tego okresu pochodzą pierwsze wzmianki o tym, że miasta posiadały w swoich granicach własne tereny leśne przeznaczone do użytku dla mieszkańców. Wówczas były to jednak głównie osoby z wyższych klas społecznych. Lasy miejskie pełniły też funkcje nieco bardziej pragmatyczne - służyły do pozyskiwania drewna, dzikiej zwierzyny, miodu czy zbieractwa. Obszary te należały zazwyczaj do władców feudalnych bądź Kościoła. Z czasem lasy ulegały transformacji i przekształcano je w parki i ogrody wokół rezydencji najbogatszych. Wiele takich ogrodów rezydencjalnych przetrwało w Polsce do dziś.

Gdy mieszczaństwo zaczęło mieć większą rolę w społeczeństwie, zaczęły powstawać lasy miejskie o statusie własności publicznej. Ufundowane przez najlepiej zarabiających mieszczan, pełniły funkcję zarówno rekreacyjną, jak i praktyczną. Drewno wykorzystywano w budownictwie oraz jako opał. Na początku XX wieku większość lasów w granicach administracyjnych dużych miast w Polsce była już zarządzana przez samorządy.

Tak też do dzisiaj należy rozumieć ogólną definicję terminu "lasy miejskie" - jako całość obszarów leśnych leżących w granicach danego miasta. Lasami miejskimi zarządzają starosta bądź władze miasta (w przypadku miejscowości o prawach powiatu). Lasy w miastach nie pełnią już także funkcji produkcyjnej, a najczęściej rekreacyjną. Są też wartościowym narzędziem dla ochrony środowiska, bioróżnorodności oraz krajobrazu. Mogą też pełnić funkcję integracyjną oraz edukacyjną. Są też niezbędne dla walki ze smogiem i zmianami klimatu w miastach. Działając jak naturalna "gąbka" pomagają również podczas deszczów, wchłaniając nadwyżki wody opadowej. Lasy zmniejszają także efekt miejskiej wyspy ciepła, czyli zjawiska polegającego na występowaniu wyższej temperatury powietrza w mieście w porównaniu z terenami otaczającymi miasto, które sprawia, że upały w miastach są jeszcze bardziej odczuwalne i szkodliwe dla zdrowia.

Obszary leśne leżące w granicach miast są w Polsce najczęściej pod opieką samorządowych jednostek odpowiedzialnych za utrzymanie zieleni miejskiej.

Jedną z największych powierzchni leśnych w Polsce ma Warszawa. Za lasy miejskie w stolicy odpowiada specjalna jednostka - Lasy Miejskie Warszawa. Miasto ma kilka tysięcy hektarów lasów, z czego pod bezpośrednim nadzorem prezydenta Warszawy jest około 3,2 tys. ha. Warszawa jest jedną z zaledwie kilku stolic europejskich, w której lasy znajdują się w granicach miasta i zajmują tak dużą powierzchnię.

Po II wojnie światowej w Warszawie narodziła się koncepcja otoczenia miasta zielonym pierścieniem leśnym. Do końca 1951 r. na terenie miasta stołecznego i okolicach zalesiono ponad 15 tys. ha gruntów i udało się utworzyć zaplanowany zielony pierścień. W wyniku zmian granic Warszawy w latach 1951-2002, obszar miasta zwiększył się do około 512 km2, a powierzchnia leśna do około 7,2 tys. ha. Lesistość stolicy wynosi obecnie około 15 proc., a lasy zajmują około 8 tys. ha. Rozmieszczone są one głównie na obrzeżach miasta w 27 kompleksach.

Kraków z kolei jest niemal przeciwieństwem Warszawy jeśli chodzi o lasy miejskie. Miasto charakteryzuje bardzo mała lesistość, bo lasy i zadrzewienia stanowią zaledwie 5,3 proc. powierzchni miasta. Nadzór nad około 600 ha lasów sprawuje Zarząd Zieleni Miejskiej w Krakowie. W najbliższych latach, w miarę możliwości finansowych, ZZM planuje jednak zwiększyć powierzchnię lasów Krakowie i nasadzić nowe gatunki drzew.

Duże lasy miejskie mają pod swoją opieką Łódź oraz Olsztyn. Las Łagiewnicki w Łodzi oraz Olsztyński Las Miejski to jedne z największych tego typu obszarów w Europie. Posiadają one powierzchnię - odpowiednio - około 1200 i 1400 ha.

Las Łagiewnicki jest pozostałością dawnej Puszczy Łódzkiej, która istniała na terenie miasta jeszcze 200 lat temu. Najcenniejsza część lasu została objęta ochroną rezerwatową. Za nadzór nad nim odpowiada Zarząd Zieleni Miejskiej w Łodzi. Na terenie lasu znajdują się dwie barokowe kapliczki drewniane św. Rocha i św. Sebastiana oraz św. Antoniego - najstarszy budynek zachowany na terenie Łodzi. Na skraju lasu jest również jedna z najstarszych świątyń na terenie Łodzi - barokowy kościół św. Antoniego, w którym często odbywają się koncerty organowe. Las Łagiewnicki jest częścią Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich.

Olsztyński Las Miejski kiedyś stanowił źródło drewna do budowy. Dziś jest jednym z największych kompleksów leśnych położonych w granicach miasta w Europie. Jest to miejsce rekreacji i wypoczynku dla mieszkańców Olsztyna oraz daje schronienie licznym gatunkom roślin i zwierząt. Las przecinają szlaki kajakowe oraz liczne ścieżki turystyczne i szlaki rowerowe. Są tu także ścieżki biegowe, tory saneczkowe oraz przyrodnicze ścieżki edukacyjne. W Lesie Miejskim występuje drzewostan mieszany, w którym dominuje sosna (około 80 proc.). Niektóre jej okazy mają ponad 140 lat. Poza tym licznie reprezentowane są: dąb, buk, klon, brzoza i świerk. Olsztyńskim Lasem Miejskim zajmuje się Zarząd Dróg, Zieleni i Transportu w Olsztynie.

Spory obszar zajmują również lasy miejskie w Szczecinie. Ich powierzchnia to w sumie około 2,7 tys. ha. Obecnie lasy miejskie składają się z 13 nazwanych uroczysk oraz występujących w różnych częściach miasta gruntów poza uroczyskami. Największe z nich to Uroczysko Głębokie i Las Arkoński, które stanowią wspólnie niemal połowę całkowitej powierzchni lasów miejskich w Szczecinie. Opiekę nad tymi terenami sprawuje Zakład Usług Komunalnych w Szczecinie.

Ciekawą inicjatywą jest także sadzenie tak zwanych lasów kieszonkowych. Znane są one także pod nazwą "las Miyawaki" lub "las różnorodności". To rodzaj lasu miejskiego, którego ekosystem powstaje na wyjątkowo małej powierzchni. Lasy kieszonkowe w miastach powstają na terenach już od 50 m2. Koncepcję tę stworzył jeszcze w latach 70. XX wieku japoński botanik Akira Miyawaki.

Cechą szczególną sadzenia lasów kieszonkowych jest wyjątkowo duża gęstość nasadzeń. Dzięki temu rośliny - najczęściej drzewa i krzewy - muszą "postarać się" o słońce, przez to rozrastają się przede wszystkim ku górze. Ten sposób sadzenia przyspiesza wzrost roślin nawet dziesięciokrotnie. Co więcej, badania pokazują, że bioróżnorodność na tego typu terenach jest nawet 18 razy większa niż w okolicznych, typowych lasach. Jest tylko jedna reguła - obok siebie nie można sadzić drzew i krzewów z tego samego gatunku.

Lasy kieszonkowe mają także inną, ważną zaletę - angażują lokalną społeczność do wspólnego dbania o środowisko. Przykładem może być Poznań, gdzie jeden deweloperów wraz z mieszkańcami postanowił zasadzić właśnie las kieszonkowy. Nasadzeń dokonano w pobliżu Jeziora Maltańskiego, u zbiegu ulic Milczańskiej i Inflanckiej. To prawdopodobnie pierwszy miejski las kieszonkowy w Polsce.

- Lasy kieszonkowe są rozwiązaniem skrojonym idealnie pod potrzeby lokalnych społeczności. Mieszkańcy mogą uczestniczyć w sadzeniu i pielęgnacji drzew oraz krzewów. Mikrolas to przestrzeń pozwalająca na edukację przyrodniczą, własne obserwacje, zbudowanie na nowo łączności z naturą w najbliższej okolicy - mówi Małgorzata Puchyła, prezes firmy UWI Inwestycje. 

Pierwszy las kieszonkowy w Polsce został zasadzony zaledwie kilka tygodni wcześniej przez Fundację Perspektywa w miejscowości Rozwarowo na Pomorzu Zachodnim. W sadzeniu mikrolasu pomagało około 100 wolontariuszy. - W Europie jest jeszcze niewiele lasów różnorodności według metody Miyawaki, ale mamy nadzieję, że będzie ich coraz więcej. Również w naszym kraju - mówi Agnieszka Tarouquella-Levitan z Fundacji Perspektywa. 

Jakub Wojajczyk