Rzadki drapieżnik wrócił w Sudety. Łatwo pomylić go z domowym kotem

"Rzadki gatunek drapieżnika pojawił się ponownie i po latach rozmnaża się w Górach Łużyckich" - potwierdza Instytut Biologii Kręgowców w Brnie.

Analizy genetyczne futra i odchodów przeprowadzone w Instytucie Biologii Kręgowców Akademii Nauk Republiki Czeskiej jednoznacznie potwierdziły obecność żbika. Monitoring za pomocą fotopułapek, prowadzony przez Hnutí DUHA Šelmy, umożliwił również uzyskanie pierwszych wiarygodnych dowodów na rozmnażanie się tego krytycznie zagrożonego gatunku.

Informacja ucieszyła Czechów, bo oznacza, że żbik wrócił w rejon, w którym wymarł i to lata temu. Już w XIX w. ten dziki przodek kota stał się ekstremalnie rzadki w Czechach.

Obserwacje tego drapieżnika u naszych sąsiadów są nieliczne. Ostatnie przypadki pochodzą z pogranicza z Niemcami, z Bawarią. To tereny Szumawy. Żbika widziano także na Morawach.

"Widziano" to jednak dość nieostry termin. Obserwacje żbika są bardzo trudne, bowiem niezwykle łatwo pomylić go z kotem domowym. A że zdziczałe koty są częste, a żbiki - bardzo rzadkie, większość domniemanych zgłoszeń dotyczyła właśnie kotów.

Trzeba się dobrze przyjrzeć, by je odróżnić. Żbik jest nieco bardziej krępy niż kot domowy, ma szarobrązowe futro z żółtymi wstawkami i wyraźnymi pręgami na grzbiecie, nogach i ogonie. Pas biegnie także wzdłuż grzbietu kota aż do nasady ogona. Żbik ma także grubszy, puszysty ogon w prążki i z czarnym końcem. Te cechy pozwalają go odróżnić, niemniej i tak trafiają się koty z takim ogonem i pręgami, podobne do żbików.

Musiało zatem minąć nieco czasu zanim zaobserwowane w Sudetach zwierzęta zostały ostatecznie zakwalifikowane jako żbiki i taką informację można było podać publicznie, łącznie ze zdjęciami z fotopułąpek.

Tropienie żbika w Górach Łużyckich trwa od 2022 r. To wówczas - jak podaje Instytut Kręgowców - odnaleziono w Sudetach pierwsze tropy na śniegu przypisywane temu gatunkowi. Znaleźli je nie dyletanci, ale przeszkoleni wolontariusze z Patrolu Wilków i Rysi, szukający głównie tych zwierząt w tych górach.

Kristýna Chroboková, koordynatorka patrolu, relacjonuje, że odciski w śniegu były niewystarczające. Ich odróżnienie od tropów kota jest nierealne. Tropy w śniegu były jednak wyraźne i miały jeden wielki walor - stanowiły początek nitki prowadzącej do kłębka.

Wolontariusze szli ich śladem i tropili legowiska domniemanych żbików. Dzięki temu mogli w takich miejscach zainstalować fotopułapki. Tak się zaczęło i przez trzy ostatnie lata trwały obserwacje okolicy.

Udało się namierzyć parę zwierząt - samca o imieniu Jonáš i samicę o imieniu Tonka. Kotka urodziła młode, kamery to zarejestrowały. To był istotny przełom, bowiem wskazywał na to, że jeżeli to żbiki, to nie pojawiły się tu tymczasowo, podczas wędrówek, ale zamieszkały w Sudetach.

Zdaniem Sabiny Pierużek-Nowak ze Stowarzyszenia dla Natury "Wilk", to Niemcy są pionierami w badaniach żbików. Carsten Nowak z Senckenberg Gesellschaft für Naturforschung prowadzi tam analizy genetyczne tych zwierząt.

Co ciekawe, badaczom pomagają w tym specjalne kołeczki do ocierania się, które zbierają sierść żbików. Takie właśnie elementy nasączone odpowiednimi substancjami zastosowali też Czesi, aby zebrać włosy zwierząt do analizy.

Analiza DNA futra i odchodów zwierząt pobranych na miejscu potwierdziła, że Jonáš jest rzeczywiście dzikim żbikiem europejskim.

"Wiosną tego roku pobrano łącznie dziewięć próbek genetycznych - dwie próbki kału i siedem próbek futra. Ponieważ przemieszczanie się dwóch osobników w tym rejonie było bardzo intensywne, uzyskanie próbki, która nie zawierałaby DNA obu osobników, okazało się problematyczne" - relacjonuje Jarmila Krojerová z Instytutu Biologii Kręgowców Akademii Nauk Republiki Czeskiej.

Ostatecznie jedna próbka włosów i dwie próbki kału wskazały na pochodzenie samca Jonáša. Pochodzenie genetyczne samicy Tonki, jak również kociąt, nie zostało jeszcze zweryfikowane.

To jednak wystarcza, by wiedzieć, że dziki żbik europejski powrócił w Sudety, być może po dwustu latach przerwy. To o tyle elektryzujące, że część Sudetów leży po polskiej stronie, chociaż tam żbików dotąd nie widziano.

Zresztą sytuacja tego zwierzęcia w Polsce jest dość dramatyczna. Chroniony od 1952 r., zachował się już tylko na niewielkich fragmentach na południu kraju. Według danych Instytutu Ochrony Przyrody PAN liczebność żbików w Polsce na początku XXI w. nie przekraczała 200 zwierząt, teraz może być jeszcze mniejsza.

Widywano je w Bieszczadach i tej części Podkarpacia po Lesko i Rymanów oraz w zaledwie jednej lokalizacji na terenie woj. małopolskiego (Nadleśnictwo Gorlice i Magurski Park Narodowy). Sudety to zupełna nowość.

Problem żbików to nie tylko utrata siedlisk i presja człowieka, ale także konfrontacja z kotami domowymi. Żyjące wciąż dziko żbiki mają w zasadzie bezustanny kontakt z bezdomnymi kotami. Krzyżują się z nimi, powstają hybrydy. Spora część naszej populacji jest skażona domieszką genów dzikich kotów domowych.

Trudno tego uniknąć, ale są sposoby. W Niemczech, w lesie Reinhardswald koło Kassel, który jest siedliskiem żbików, pilnuje się, by zdziczałe koty nie wchodziły do tego kompleksu leśnego.

To jednak trudna sztuka. Ta stopniowa degradacja genomu żbika może doprowadzić do całkowitego wyginięcia tego gatunku i to nawet bez polowań czy utraty siedlisk. Po prostu żbiki stopniowo przestaną być żbikami.

Dlatego wykrycie populacji zweryfikowanej genetycznie jest istotne z punktu widzenia ochrony tych zwierząt. Tak, aby uniemożliwić wtargnięcie do zamieszkanych przez nie lasów zdziczałych kotów domowych.