Brazylia poruszona. Znaleźli brakujące ogniwo między dinozaurami a ptakami

Ptaki nie zastąpiły dinozaurów po ich wymarciu. Żyły równolegle z nimi. Nie jest do końca jasne, które ze zwierząt mezozoiku możemy nazwać pierwszymi ptakami. Np. uważany niegdyś za praptaka archeopteryks dzisiaj klasyfikowany jest jako późnojurajski teropod. Jeszcze starszy od niego jest Protoavis z Teksasu, którego nazwa znaczy nawet "pierwotny ptak", ale wiemy o nim niewiele i nie jest pewne, czy rzeczywiście było to już zwierzę, o którym można z całą pewnością powiedzieć "ptak".

Część naukowców uważa, że ptaki pochodzą od ptasich raptorów i w sporej mierze są z nimi tożsame. Niektórzy są nawet zdania, że maniraptory to nic innego jak wtórnie nielotni krewni ptaków albo wręcz same ptaki. Inni uważają, że ptasie korzenie są inne i że wywodzą się one z archozaurów takich jak Longisquama - gatunek podobny do jaszczurki znaleziony w Kirgistanie o długich wyrostkach na grzbiecie, które może służyły mu do jakiejś formy lotu szybującego.

W każdym razie już w mezozoiku ptaki rozwinęły wiele form, ale nadal nie wiemy jak przebiegała adaptacja mózgów ówczesnych zwierząt do takiej formy, jaką znamy u współczesnych ptaków. Współczesne ptaki dysponują jednymi z najbardziej zaawansowanych zdolności poznawczych w świecie zwierząt, porównywalnymi jedynie ze ssakami.

Znaleziony w Brazylii kredowy ptak Navaornis hestiae może to wyjaśnić.

Zwierzę żyło równolegle z dinozaurami przed ośmioma milionami lat. Znaleziono je w w kamieniołomie Williama w miejscowości Presidente Prudente w Brazylii. To stan São Paulo. Dawno temu znajdowały się tu suche tereny poprzecinane strumieniami. To w korycie jednego z nich odnaleziono ptaka o znakomicie zachowanej czaszce. Ona jest kluczowa.

Skanowanie mikrotomograficzne tejże czaszki z wyraźnym bezzębnym dziobem pozwoliło na ustalenie jak wyglądała budowa mózgu zwierzęcia osiągającego wielkość szpaka, zatem mniejszego od archeopteryksa z Niemiec, który miał wielkość wrony. Nawaornis miał czaszkę do złudzenia przypominającą tę, którą dysponują gołębie czy w ogóle współczesne ptaki. Po bliższym przyjrzeniu się jej okazało się jednak, że różnice między nią i obecnymi gatunkami są diametralne.

Brazylijski nawaornis miał bowiem wyraźnie większy mózg niż starszy od niego o 70 milionów lat archeopteryks, wykopany jeszcze w XIX wieku w kamieniołomach w Solnhofen w niemieckiej Bawarii. Dysponował znacznie lepszymi zdolnościami poznawczymi niż on, a także wiele współczesnych mu dinozaurów. Poziom tych zdolności był bardzo zaawansowany, sugerujący mocny ewolucyjny rozwój mózgu zwierzęcia. Ten ptak potrafił lepiej szukać pożywienia, schronienia, może miał rozbudowane zachowania lęgowe i godowe. A jednak niektóre obszary tego mózgu były jeszcze słabo rozwinięte, w każdym razie znacznie słabiej niż u obecnych ptaków. To chociażby móżdżek. Taki stan rzeczy wskazuje na to, że nawaornis górował ewolucyjnie w rozwoju poznawczych warstw mózgu nad większością współczesnych mu zwierząt, także ptasich dinozaurów, ale ustępował ptakom współczesnym. Nie miał chociażby bardzo złożonych i wyspecjalizowanych mechanizmów kontroli lotu. Potrafił latać, ale daleko mu było do perfekcji lotu obecnych ptaków.

Navaornis hestiae zaliczany jest do specyficznych ptaków zwanych enantiornitami, czyli inaczej przeciwptakami. Pierwszymi znanymi przedstawicielami grupy były późnokredowe gatunki: mongolski Gobipteryx minuta i meksykański Alexornis antecedens, opisane w latach 70. XX wieku. To pokazuje, że nawaornis jest jednym z wcześniejszych znanych przeciwptaków. Polski paleontolog Zygmunt Bocheński uważa, że grupa tych ptaków wyodrębniła się w środkowej jurze, co oznaczałoby, że jest starsza nawet od archaeopteryksa. Skamieniałości z jury jednak nie ma, są tylko z kredy.

Dlaczego przeciwptaki? Ano dlatego, że budowa kości kruczej i łopatki oraz połączenia tych kości u enantiornitów jest dokładnie odwrotna niż u innych ptaków mezozoiku. To wskazuje na gorsze przystosowania do lotu. Przeciwptaki były niewielkie, rozmiarów wróbla albo szpaka i słabo latały albo niektóre może nawet nie latały w ogóle.

Na ich przykładzie i na bazie budowy ich mózgu możemy jednak prześledzić, w jaki sposób ewoluowały zmiany w czaszce zwierząt prowadzące do doskonalenia lotu i kontroli nad nim. Do tego, by dawne ptaki mezozoiku stały się ptakami współczesnymi. Słowem, to może być brakujące ogniwo w ewolucji ptaków prowadzącej od dinozaurów czy archozaurów do współczesnych gatunków.