Sposób na przetrwanie. Kiedy zwierzęta budzą się z zimowego snu?

Sen zimowy to stan fizjologiczny, w którym zwierzęta spowalniają swoje procesy życiowe, aby przetrwać trudne warunki zimowe. Charakteryzuje się obniżeniem temperatury ciała, spowolnieniem metabolizmu, obniżeniem aktywności serca oraz pracy mózgu. Zmniejszenie tych procesów pozwala na oszczędzanie energii, szczególnie w okresie, gdy dostęp do pokarmu jest ograniczony, a warunki atmosferyczne nie sprzyjają aktywności. Zwierzęta wchodzą w ten stan, gdy temperatura otoczenia osiąga określoną wartość progową, zależną od gatunku. Wcześniej gromadzą odpowiednie zapasy tłuszczu, które pomagają im przetrwać okres bez jedzenia.

Warto zaznaczyć, że nie wszystkie zwierzęta przechodzą w pełny sen zimowy. Niektóre gatunki zapadają w tzw. sen przerywany, co oznacza, że okresowo się wybudzają, aby spożyć zgromadzone zapasy tłuszczu, a następnie ponownie zapadają w letarg. Sen zimowy nie jest tożsamy z hibernacją. Zwierzęta w śnie zimowym są w stanie utrzymywać temperaturę ciała na wyższym poziomie niż te hibernujące.

Sen zimowy nie jest tym samym co hibernacja, choć oba te zjawiska mają na celu przetrwanie organizmu w trudnych warunków zimowych. Hibernacja to stan, w którym organizm zwierzęcia wyłącza termoregulację, co prowadzi do spadku temperatury ciała do poziomu zbliżonego do temperatury otoczenia. W wyniku tego zwierzęta wchodzą w stan głębokiej hipotermii, obniżając swoje procesy życiowe do minimalnych poziomów. To zjawisko jest charakterystyczne głównie dla małych zwierząt, takich jak płazy (np. ropucha szara Bufo bufo), gady (np. żmija zygzakowata Vipera berus) i niektóre ssaki, ponieważ termoregulacja wiązałaby się z dużym wydatkiem energetycznym w zimowych warunkach.

Hibernacja pozwala tym zwierzętom przetrwać długi okres bez pożywienia, zmniejszając zużycie energii i tlenu. Podczas tego stanu zwierzęta mogą pozostać w pełnej hibernacji przez kilka tygodni, nie budząc się, by się pożywić. W przeciwieństwie do hibernacji, sen zimowy nie wiąże się z tak radykalnym spadkiem temperatury ciała, a organizmy nie wyłączają całkowicie swojej termoregulacji.

W polskich lasach i innych ekosystemach można spotkać wiele gatunków, które zapadają w sen zimowy, by przetrwać trudne zimowe miesiące. Do najczęściej występujących w Polsce zwierząt, które przechodzą w stan odrętwienia, należą:

Niedźwiedź brunatny

Niedźwiedzie brunatne, mimo iż często kojarzone są z hibernacją, tak naprawdę zapadają w letarg. W okresie od grudnia do lutego przebywają w swoich schronieniach, tzw. gawrach, takich jak pieczary lub wykroty. W tym czasie ich organizmy spowalniają funkcje życiowe, a temperatura ciała spada. Samice niedźwiedzi w tym okresie rodzą młode, które pozostają w gawrze, aż do nadejścia wiosny. Przez ten czas niedźwiedź może stracić nawet 200 kg masy ciała, dlatego po przebudzeniu zaczyna intensywnie uzupełniać swoje zapasy energetyczne.

Jeż

Jeże zimują w samotności, szukając schronień, takich jak stosy gałęzi i liści, gdzie zakopują się w celu przetrwania zimy. Ich sen zimowy trwa zazwyczaj od listopada do marca. W tym okresie jeże spowalniają swoje procesy życiowe, jednak ich sen nie jest tak głęboki, jak w przypadku innych zwierząt.

Nietoperz

Nietoperze zasypiają na zimę zwykle w jaskiniach, sztolniach, piwnicach lub na strychach. Ich sen zimowy, czyli letarg, trwa od listopada do marca, podczas którego temperatura ich ciała spada o 30ºC. Czasami budzą się załatwić potrzeby fizjologiczne lub poszukać lepszego miejsca do zimowania.

Świstak

Świstaki zapadają w sen zimowy od października do marca. Te drobne gryzonie nie są w stanie zgromadzić wystarczających zapasów energetycznych w postaci tłuszczu, który pozwoliłyby im na bezpieczne wybudzenie się i ponowne zaśnięcie. Warto podkreślić, że oba te procesy wiążą się ze sporym wydatkiem energetycznym. Gryzoniowi mogłoby zabraknąć zapasów tłuszczu na ponowne zaśnięcie.

Suseł

Suseł, podobnie jak świstak, zapadają w sen zimowy na okres 6–7 miesięcy. Zanim to nastąpi, przygotowują swoje nory, gromadząc suche liści i trawę, które służą im jako dodatkowe ocieplenie.

Zwierzęta budzą się ze snu zimowego w różnych terminach, zależnie od gatunku i warunków środowiskowych. Na przykład, nietoperze w Polsce zaczynają się wybudzać pod koniec marca, kiedy wiosna jest już w pełni rozwinięta. Z kolei jeże oraz susły kończą sen zimowy około połowy kwietnia.

Inne gatunki mają jeszcze późniejsze terminy przebudzenia. Popielice szare, małe gryzonie występujące głównie w górach, budzą się dopiero w maju, a czasem nawet na początku czerwca, co czyni je rekordzistami pod względem długości snu zimowego – potrafią przespać 9 miesięcy w roku, pozostając aktywne jedynie przez 3 miesiące.