Błędne koło powstaje w Europie. To jest powód susz i powodzi

Opublikowany raport Save Soil wskazuje na to, że zdegradowane gleby tracą zdolność do magazynowania wody, co prowadzi do błędnego koła: przy ulewach woda spływa po ich powierzchni, potęgując powodzie, a w czasie suszy brakuje im odporności. Zdrowe gleby działają jak gąbka - zatrzymują wodę i powoli ją oddają. Te zniszczone - niczym beton - przepuszczają ją dalej.

"Europa i Wielka Brytania doświadczają skrajności - wysuszonych pól w jednym miesiącu, zatopionych miast w kolejnym" - mówi rzecznik Save Soil. "Nasze gleby przestały nas chronić. Tracimy naturalną infrastrukturę regulującą wodę."

W 2022 r. aż 40 proc. powierzchni UE było dotknięte deficytem wody, a w kolejnych latach Hiszpania, Niemcy czy Włochy zmagały się z dramatycznymi powodziami i suszami. We Francji poziom wód gruntowych spadł o jedną trzecią, a Wielka Brytania szykuje się na kolejną suszę mimo rekordowych opadów w poprzednim roku.

W 2023 r. Niemcy doświadczyły jednej z najniższych wilgotności gleby w historii pomiarów, a poziom rzek w południowych landach spadł poniżej wartości granicznych dla żeglugi. Włochy, zwłaszcza regiony południowe, notowały aż 16-procentowy spadek dostępności wody w porównaniu do średniej z ostatnich 30 lat. Hiszpania po długim okresie suszy została na początku 2024 r. zalana przez intensywne opady - największe od 1893 r.

Zmiany te są bezpośrednio powiązane z degradacją gleby. Wysuszone, ubite i pozbawione życia mikrobiologicznego warstwy uprawne nie są w stanie skutecznie ani zatrzymać wody, ani jej powoli oddawać. W efekcie nie tylko rolnictwo, ale też systemy retencji wody pitnej stają się mniej wydolne.

Problem nie dotyczy wyłącznie Europy. W Indiach, jak wynika z raportu ONZ, degradacja gleb i spadająca infiltracja wód gruntowych zagrażają bezpieczeństwu 125 milionów rolników. W Meksyku woda pitna pochodzi głównie z zasobów podziemnych, które kurczą się w szybkim tempie.

W Brazylii susze z lat 2023-2024 objęły niemal 60 proc. terytorium, powodując ogromne straty w uprawach i zmuszając tysiące rodzin do migracji wewnętrznej. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych obserwuje się największe od dekad spadki poziomów wód w dorzeczu Kolorado, co według ekspertów ma związek nie tylko ze zmianami klimatu, ale także z wyjałowieniem ziem uprawnych.

Zubożenie gleb ma też wymiar geopolityczny. Według ONZ, aż 10 procent powierzchni lądów na świecie traci dziś żyzność wskutek zasolenia, a ponad miliard hektarów jest zagrożonych dalszą degradacją. Taki stan rzeczy prowadzi do zmniejszenia plonów, rosnących cen żywności i pogłębiającej się nierówności w dostępie do zasobów.

"Utrata zdrowej gleby to cichy kryzys, który podważa naszą zdolność do wykarmienia świata i stabilizowania sytuacji społecznej w regionach najbardziej zagrożonych" - ostrzega Biuro ds. Gleb FAO przy ONZ.

Choć w Wielkiej Brytanii istnieją programy wspierające odbudowę gleb, wiele z nich zostało wstrzymanych lub ograniczonych. Kluczowy program - Sustainable Farming Incentive - został zawieszony, a plany oszczędnościowe budzą niepewność wśród rolników.

"Rząd powinien chronić glebę tak samo, jak powietrze i wodę" - apeluje Hannah Blitzer z organizacji Soil Association. "Należy wspierać rolnictwo przyjazne przyrodzie, rezygnując z chemii na rzecz budowania odporności gleby."

Z kolei brytyjskie ministerstwo środowiska odpowiada, że "zdrowa gleba to klucz do ochrony przed skutkami zmian klimatycznych, jak powodzie i susze" i zapewnia, że pracuje nad programami promującymi zrównoważoną gospodarkę glebową.

Eksperci Save Soil podkreślają, że odbudowa życia biologicznego w glebie, zwiększenie zawartości materii organicznej i ograniczenie orki może znacząco poprawić zdolność gleby do zatrzymywania wody.

Rolnictwo regeneratywne to podejście, które przywraca glebom ich żyzność. W praktyce oznacza to m.in. stosowanie płodozmianu, uprawy bezorkowe, okrywy roślinne, kompostowanie i ograniczenie użycia pestycydów. Kluczowa jest też obecność materii organicznej, która zwiększa pojemność wodną gleby - zaledwie 1 proc. więcej próchnicy może zmagazynować kilkanaście litrów wody więcej na metr kwadratowy.

"To, co robimy z glebą dziś, zadecyduje o tym, czy będziemy mieli co jeść jutro" - podkreślają autorzy raportu. Rolnictwo, które wspiera życie w glebie, nie tylko zwiększa odporność na suszę i ulewy, ale również wspomaga sekwestrację węgla i ogranicza potrzebę chemicznego wsparcia upraw.

Zamiast inwestować miliardy w nowe zapory i systemy irygacyjne, eksperci proponują wykorzystać to, co już mamy - glebę. Zdrowa, żywa gleba zatrzyma wodę wtedy, gdy spadnie jej za dużo, i odda ją roślinom, gdy zabraknie opadów. To naturalny system retencji, który działa lepiej niż niejedna inwestycja infrastrukturalna.

Coraz więcej naukowców apeluje o uwzględnianie pomiarów jakości gleby w krajowych strategiach klimatycznych. Nowoczesne metody - jak analiza zawartości materii organicznej czy obserwacja aktywności mikrobiologicznej - pozwalają nie tylko monitorować stan gruntów, ale i przewidywać ich odporność na kolejne kryzysy.

Również miasta zaczynają włączać glebę do polityk adaptacyjnych - zwiększając powierzchnie biologicznie czynne, zakładając ogrody społeczne czy promując zieloną infrastrukturę. W krajobrazach zurbanizowanych gleba, choć często pomijana, staje się kluczowym czynnikiem walki z zalaniami i miejskimi wyspami ciepła.

"Potrzebujemy globalnych regulacji w zakresie ochrony gleby - tak, jak mamy je dla powietrza czy klimatu" - stwierdza przedstawiciel FAO ONZ. "Bez zdrowych gleb nie ma zdrowych ekosystemów, bez ekosystemów nie ma bezpiecznej przyszłości."

Eksperci Save Soil podkreślają też wagę edukacji - zarówno rolników, jak i konsumentów. Zrozumienie, że wybory żywieniowe i rolnicze wpływają bezpośrednio na stan środowiska, może stać się punktem zwrotnym. "Potrzebujemy świadomej transformacji - w laboratoriach, na polach i w supermarketach" - podkreśla Save Soil.