Skorpiony szturmują miasta. Coraz więcej ukąszeń, coraz więcej ofiar

W ciągu zaledwie dekady zgłoszenia ukąszeń przez skorpiony w Brazylii wzrosły z 80 tysięcy do ponad 200 tysięcy rocznie. Tylko w 2024 roku zanotowano 133 zgony i niemal 200 tysięcy incydentów - wynika z danych cytowanych w czasopiśmie Frontiers in Public Health. "To zjawisko nasili się w kolejnych latach" - ostrzega w rozmowie z dziennikiem "Guardian" dr Manuela Berto Pucca, badaczka z Uniwersytetu Stanowego São Paulo. Prognozy mówią o dwóch milionach nowych przypadków do 2033 roku.

Skorpiony, szczególnie żółty skorpion brazylijski (Tityus serrulatus), świetnie radzą sobie w miejskim środowisku. "Miasta niechcący oferują im wszystko, czego potrzebują: schronienie w ścianach i kanałach, ciepło oraz mnóstwo pożywienia w postaci karaluchów" - mówi Pucca. Dodaje, że te zwierzęta mogą przeżyć 400 dni bez jedzenia i rozmnażają się bez udziału samców, co czyni je wyjątkowo trudnymi do zwalczenia.

Badacze wskazują na niekontrolowany rozrost miast - w tym faweli - jako główny czynnik wzrostu liczby ukąszeń. Betonowe struktury, szczeliny w murach, stosy gruzu i odpady tworzą idealne siedliska. Wzrost temperatur i wilgotności, a także ekstremalne zjawiska pogodowe - susze i ulewne deszcze - dodatkowo sprzyjają ich aktywności.

"Zmiany klimatu przyspieszają ich metabolizm - jedzą więcej, szybciej się rozmnażają i są bardziej aktywne" - tłumaczy Thiago Chiariello, koordynator laboratorium surowic przeciwskorpionowych w Instituto Butantan w São Paulo. Zaznacza też, że ekspansja miast wypiera naturalnych wrogów skorpionów, takich jak jaszczurki i ptaki, a jednocześnie zwiększa liczbę dostępnych ofiar.

"Miasta rosną w sposób niekontrolowany, a śmieci są wszędzie. To prowadzi do większego kontaktu ze skorpionami, a więc i większej liczby wypadków" - podkreśla Chiariello w portalu The Conversation.

W 2023 roku zarejestrowano 152 zgony z powodu ukąszenia skorpiona - więcej niż w przypadku węży. Dla zdrowych dorosłych konsekwencje zwykle ograniczają się do bólu, potów czy wymiotów, ale dla dzieci i osób starszych ukąszenie może skończyć się wstrząsem, obrzękiem płuc, niewydolnością serca, a nawet śmiercią.

"Jedno małe ukąszenie może zabić dziecko" - przypomina prof. Eliane Candiani Arantes z Uniwersytetu w São Paulo. Z kolei prof. Nibedita Ray-Bennett z University of Leicester ostrzega, że problem ma charakter globalny i wymaga pilnych działań. "To już kryzys zdrowia publicznego" - stwierdza.

Co istotne, statystyki mogą nie oddawać pełnej skali zjawiska. Wielu Brazylijczyków leczy się domowymi sposobami, unikając kontaktu z opieką medyczną. "Strach przed skorpionami to codzienność w wielu ubogich dzielnicach" - dodaje dr Pucca.

Leczenie ukąszeń w Brazylii jest darmowe. W 2024 roku ponad 11 tysięcy osób otrzymało surowicę przeciwskorpionową, głównie w południowo-wschodnich regionach kraju. Produkcja leku wymaga jednak skomplikowanego procesu - od pozyskania jadu przez zmuszenie skorpiona do ukąszenia, po immunizację koni i izolację przeciwciał z ich krwi.

"Surowica to jedyny sposób na uratowanie życia" - zaznacza Paulo Goldoni, biolog z Instituto Butantan.

Zdaniem naukowców kluczowa jest prewencja. "Skorpiony lubią wilgoć i bałagan. Trzeba utrzymywać porządek, uszczelniać mury, zabezpieczać odpływy i dokładnie sprawdzać buty i ręczniki" - radzi Pucca.

Niepokój budzi także sposób, w jaki postrzegamy te zwierzęta. "Skorpiony nie są naszymi wrogami. Nie atakują ludzi celowo. To część przyrody, która odgrywa ważną rolę w ekosystemie" - przypomina Pucca.

Skorpiony w Brazylii nie są zjawiskiem nowym, ale ich rosnąca liczba w gęsto zaludnionych dzielnicach miejskich czyni je poważnym wyzwaniem dla systemu zdrowia publicznego. Według danych ministerstwa zdrowia, w ciągu ostatniej dekady liczba ukąszeń wzrosła aż o 155 procent. Obecnie rejestruje się średnio niemal 550 przypadków dziennie.

Najczęściej występujący gatunek - żółty skorpion brazylijski - jest nie tylko wyjątkowo jadowity, ale także nietypowy pod względem biologicznym. To gatunek partenogenetyczny, czyli składający się wyłącznie z samic, które rozmnażają się bez udziału samców. Taka zdolność sprawia, że populacja może szybko rosnąć nawet w izolacji.

"To prawdziwe wyzwanie dla strategii zwalczania" - mówi Thiago Chiariello z Instituto Butantan. "Nie możemy po prostu odłowić samców, żeby ograniczyć rozmnażanie. Tutaj każda samica może założyć nową kolonię".

W odpowiedzi na epidemię skorpionów, Instituto Butantan zwiększa produkcję surowicy. Proces zaczyna się od pobrania jadu od żywych skorpionów, które są specjalnie hodowane i utrzymywane jako "dawcy". Następnie mikrodawki toksyny wstrzykiwane są koniom - zwierzęta te są mniej podatne na działanie jadu niż ludzie i wytwarzają przeciwciała, które izoluje się z ich krwi.

Jak podkreśla biolog Paulo Goldoni, każda partia surowicy musi przejść rygorystyczne testy jakości. "Zły surowiec to ryzyko dla pacjentów. Dlatego nasze standardy są wyższe niż wymaga tego prawo" - mówi.

Obecnie dostępność surowicy jest wystarczająca, ale eksperci ostrzegają przed możliwymi brakami, zwłaszcza jeśli liczba przypadków dalej będzie rosnąć. "Gdyby kiedykolwiek zabrakło surowicy, liczba zgonów mogłaby gwałtownie wzrosnąć" - ostrzega Goldoni.

Choć skorpiony budzą strach, naukowcy przypominają, że są istotnym elementem miejskich ekosystemów. Żywią się m.in. karaluchami i innymi szkodnikami, ograniczając ich populacje. "To nie są zwierzęta agresywne. Żądlą, kiedy się bronią. Ataki na ludzi to zazwyczaj przypadek - np. gdy ktoś założy buta, w którym ukrył się skorpion" - wyjaśnia dr Pucca.

Podkreśla też, że edukacja może być równie skuteczna jak surowica. Wiedza o tym, jak zapobiegać ukąszeniom i kiedy zgłosić się po pomoc, ratuje życie. Dlatego naukowcy apelują o kampanie informacyjne - szczególnie w ubogich dzielnicach, gdzie ryzyko kontaktu ze skorpionami jest największe.

"Skorpiony to nie potwory z horrorów. To zwierzęta, które przystosowały się do środowiska, jakie im stworzyliśmy" - mówi Pucca. "Zamiast się ich bać, powinniśmy zrozumieć, co mówi nam ich obecność: o stanie środowiska, urbanizacji i naszej odpowiedzialności za przestrzeń, w której żyjemy".