"Biali" Europejczycy to nowość. 3000 lat temu byli ciemnoskórzy

• Jeszcze do niedawna powszechnie uważano, że ludzie, którzy przybyli do Europy około 45 000 lat temu, szybko przystosowali się do warunków klimatycznych.
• Wśród przystosowań do chłodniejszego klimatu i mniejszej ilości słońca, niż tych, którymi cieszyli się pierwsi ludzie w Afryce, pojawiły się wąskie nosy skuteczniej ogrzewające powietrze oraz jaśniejsza skóra. 
• Ta ostatnia ułatwia syntezę witaminy D w warunkach słabszego nasłonecznienia. Nowoczesne metody analizy DNA, stosowane w badaniach kryminalistycznych, pozwoliły jednak na rewizję tej teorii.

Okazuje się bowiem, że jasna skóra Europejczyków pojawiła się z historycznego punktu widzenia niemal wczoraj. Według badań przeprowadzonych przez zespół Guido Barbujaniego z Uniwersytetu w Ferrarze, większość starożytnych Europejczyków miała ciemną skórę przez większą część prehistorii. „Ten artykuł jest niezwykle istotny ze względu na szeroki zakres badanych próbek oraz precyzyjną analizę starożytnego DNA” – komentuje w magazynie “New Scientist” Nina Jablonski z Uniwersytetu Stanowego Pensylwanii.

Badacze przeanalizowali DNA 348 starożytnych Europejczyków, stosując metodę predykcji fenotypów (czyli przewidywania, w jaki sposób geny wpływają m.in. na wygląd), partą na kryminalistycznym systemie znanym jako HIrisPlex-S. Analiza obejmowała kolory skóry, oczu i włosów, ale luki w sekwencjach DNA uniemożliwiły pełne ustalenie tych cech u wszystkich badanych. Wyniki wyraźnie pokazały jednak, że dominacja jasnej skóry w Europie to stosunkowo niedawne zjawisko.

„Nasze badania pokazują, że przejście od ciemnej do jasnej skóry nie było prostą, liniową zmianą” – mówi Barbujani. „Było to skomplikowane zjawisko, w którym kluczową rolę odgrywały migracje, selekcja naturalna oraz czynniki społeczne”. W czasach, gdy w Grecji czy Turcji rodziły się pierwsze ośrodki przyszłej europejskiej cywilizacji, większość mieszkańców starego kontynentu wciąż miała stosunkowo ciemny odcień skóry.

Zmiany pigmentacyjne zachodziły stopniowo, a ich tempo różniło się w zależności od regionu. Przykładem może być tzw. „Człowiek z Cheddar”, który żył w Wielkiej Brytanii około 10 000 lat temu – według analizy jego DNA miał bardzo ciemną skórę i jasne oczy. Dopiero w epoce brązu (3000–1000 lat p.n.e.) zaczęły dominować odcienie pośrednie i jasne.

Okazuje się, że jednym z kluczowych czynników tej zmiany była adaptacja do zmieniającej się diety. W społecznościach łowiecko-zbierackich, które dominowały w Europie przez dziesiątki tysięcy lat, spożywano przede wszystkim mięso dzikich zwierząt. A ono, zgodnie z badaniami, najprawdopodobniej dostarczało pierwszym Europejczykom wystarczającej ilości witaminy D.

Dopiero w miarę rozwoju rolnictwa i powstawania większych osiedli - wiosek, miasteczek i miast - ludzie zaczęli polegać na mniej zróżnicowanej diecie opartej przede wszystkim na produkcji roślin i hodowli ograniczonej ilości zwierząt. To wiązało się ze zmniejszeniem ilości witaminy D przyjmowanej z pokarmem, co z kolei mogło wpłynąć na selektywną przewagę dla jaśniejszej skóry, lepiej syntetyzującej witaminę. „Większość paleolitycznych łowców-zbieraczy oraz ludów epoki brązu prawdopodobnie uzyskiwała wystarczającą ilość witaminy D z pożywienia” – mówi Jablonski. „Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero wraz z rozwojem większych osad”.

Badania wykazały, że jednym z najważniejszych czynników wpływających na zmiany pigmentacji były migracje ludów rolniczych z Anatolii w dzisiejszej Turcji. Genetyczne ślady wskazują, że nowo przybyłe populacje miały większy odsetek osób o jaśniejszej skórze. Stopniowe mieszanie się ludności mogło przyczynić się do rozprzestrzeniania genów związanych z jasnym kolorem skóry wśród ludów, które wcześniej już zamieszkiwały Europę. „Nasze dane wskazują, że kluczowe zmiany w pigmentacji miały miejsce w czasie intensywnych migracji i osadnictwa neolitycznego” – podkreśla Barbujani. „Nie było to jednolite zjawisko – różne grupy miały różne tempo adaptacji do lokalnych warunków”.

Nie tylko skóra, ale także kolor oczu i włosów uległ zmianie w toku ewolucji. W epoce mezolitu (14 000–4000 lat temu) zaobserwowano wzrost liczby osób z jasnymi oczami, szczególnie w północnej Europie. Badania wykazują, że niebieskie i zielone oczy mogły pojawić się w wyniku przypadkowej mutacji genetycznej, która nie była początkowo związana z jakąkolwiek przewagą adaptacyjną. Dopiero później, w epoce brązu, jasny kolor oczu zaczął się rozprzestrzeniać na większą skalę.

Podobny proces dotyczył koloru włosów. W Europie od epoki brązu zaczęła rosnąć liczba osób o włosach w kolorze blond, co mogło mieć związek z preferencjami seksualnymi i selekcją kulturową. Niektórzy badacze sugerują, że jasne włosy mogły być postrzegane jako atrakcyjny wyróżnik w populacjach o większej liczbie osób z ciemnymi włosami, co mogło sprzyjać ich dalszemu rozpowszechnianiu.

Pomimo dużego postępu w badaniach nad pigmentacją skóry, włosów i oczu, wiele pytań wciąż pozostaje otwartych. Nowoczesne technologie sekwencjonowania DNA pozwalają na coraz dokładniejsze analizy, ale nie wszystkie mechanizmy ewolucji pigmentacji zostały jeszcze w pełni zrozumiane.

„Każde nowe badanie poszerza naszą wiedzę o ewolucji człowieka” – mówi Jablonski. „W przyszłości będziemy w stanie precyzyjniej określić, jak wyglądały poszczególne populacje w różnych okresach prehistorii”.

Przyszłe badania mogą pomóc lepiej wyjaśnić, w jaki sposób różne populacje ludzkie dostosowywały się do nowych warunków środowiskowych i jakie inne czynniki – np. kulturowe, społeczne czy seksualne – odegrały kluczową rolę w ewolucji wyglądu ludzi. Odkrycia te mogą nie tylko wzbogacić naszą wiedzę o historii człowieka, ale także pomóc w lepszym zrozumieniu roli genetyki w zdrowiu i biologii współczesnych populacji.