Wróciły znad krawędzi, ogromny sukces. Ale pojawił się nowy problem

W latach 70. i 80. XX w. w górach Wirunga żyło zaledwie około 250 goryli górskich (Gorilla beringei beringei). Ekspansja rolnictwa, wyrąb lasów i kłusownictwo sprawiły, że naukowcy obawiali się całkowitego zaniku tego podgatunku. Przełom przyniosły skoordynowane działania ochronne - patrolowanie parków narodowych, walka z pułapkami, monitoring zdrowia zwierząt i stopniowe rozwijanie ekoturystyki.

W 2018 r. Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) ogłosiła, że liczba goryli górskich przekroczyła 1000 i zmieniła ich status z krytycznie zagrożonych na zagrożone. Kolejny spis, którego wyniki mają zostać ogłoszone w 2026 r., prawdopodobnie wykaże dalszy wzrost populacji.

Dr Benard Ssebide z organizacji Gorilla Doctors podkreśla, że nawet połowa wzrostu populacji goryli to efekt działań weterynarzy. Leczenie ran po pułapkach, szczepienia i szybkie reagowanie na infekcje zapobiegły śmierci wielu osobników. "Znam wiele goryli od momentu narodzin. Pamiętam jednego samca, który przyszedł na świat w Boże Narodzenie 2000 r." - wspomina Ssebide. - "Widziałem, jak dorastał, a dziś to dojrzały srebrnogrzbiety, Mark, przewodzący własnej grupie. Takie historie pokazują, że nasze wysiłki naprawdę zmieniają los całych rodzin" - dodaje.

Odbudowa populacji goryli kosztowała nie tylko miliony dolarów, ale i setki ludzkich istnień. Na terenie wirungańskiego parku w Demokratycznej Republice Konga w ostatnich 20 latach zginęło ponad 220 strażników. W regionie, gdzie działały oddziały rebelianckie, ochrona zwierząt wymagała odwagi i ofiary.

Równie realne są zagrożenia epidemiologiczne. Goryle górskie są blisko spokrewnione z ludźmi i bardzo podatne na choroby dróg oddechowych. "Największym zagrożeniem nie są już pułapki, ale ludzkie przeziębienia i grypa" - tłumaczy Ssebide. Dlatego dziś każdy turysta i naukowiec musi zachować dystans, nosić maseczkę i dezynfekować ręce.

Drugim filarem sukcesu okazała się turystyka. W Ugandzie, do Parku Narodowego Bwindi, rocznie przyjeżdża ponad 40 tys. turystów, z których każdy płaci 800 dolarów za godzinę obserwacji goryli. W Rwandzie bilet kosztuje aż 1500 dolarów. Pieniądze z opłat wystarczają, by finansować cały system parków narodowych w Ugandzie, a część trafia do lokalnych społeczności.

"Musimy przyzwyczajać je do obecności ludzi. Dzięki temu można je bezpiecznie obserwować i skutecznie monitorować" - mówi Chemonges Amusa, komendant południowej części Bwindi. Jak dodaje, społeczności dostają 20 proc. dochodów z turystyki, co pomaga ograniczać konflikty na styku lasu i pól uprawnych.

Rolę buforów odgrywają m.in. plantacje herbaty, które odgradzają goryle od pól uprawnych. "Kiedy zacząłem sadzić herbatę, wiedziałem, że to pomaga chronić goryle. Goście zostawiają tu pieniądze, a życie w wiosce się poprawiło" - mówi Buhutu Steven, rolnik z Ugandy.

W Rwandzie "goryla turystyka" przybrała formę narodowego spektaklu. Co roku odbywa się tam Kwita Izina, ceremonia nadawania imion młodym gorylom. W 2025 r. ochrzczono aż 40 nowo narodzonych zwierząt, a w wydarzeniu wzięły udział gwiazdy kultury i biznesu. Rząd ogłosił też powiększenie Parku Narodowego Wulkanów o 25 proc., by dać zwierzętom więcej przestrzeni.

To wielka zmiana w porównaniu z latami 80., gdy w tej samej okolicy zamordowano Dian Fossey, słynną badaczkę goryli. Dziś Rwanda stawia na luksusową turystykę, a nocleg w hotelach pod wulkanami potrafi kosztować ponad 20 tys. dolarów.

Sukcesy niosą jednak ryzyko. Goryle górskie żyją tylko w dwóch enklawach: w górach Wirunga i w Bwindi. Oba tereny są ściśle ograniczone przez gęsto zaludnione wsie i pola uprawne.

Naukowcy obawiają się, że przy dalszym wzroście populacji może dojść do przeludnienia i walk między grupami. "Dane historyczne wskazują, że w przeszłości goryli było tu znacznie więcej. Teoretycznie góry Wirunga mogłyby pomieścić nawet trzykrotnie większą populację" - mówi Ssebide. - "Ale nikt nie wie, jak będzie wyglądać przyszłość, jeśli zabraknie przestrzeni".

Rządy Ugandy i Rwandy już dziś przygotowują plany powiększenia obszarów chronionych. Dyskutuje się o tworzeniu nowych stref buforowych i wykupywaniu ziemi pod rozszerzenie parków.

Historia goryli górskich to przykład, że konsekwentne działania mogą odwrócić los gatunku stojącego na skraju wyginięcia. Ale też dowód, jak delikatna jest ta równowaga. Ochrona wymaga ciągłych nakładów, a każdy wzrost liczebności rodzi pytania o kolejne etapy zarządzania populacją.

Wielu ekspertów wskazuje również na konieczność rozwoju transgranicznej współpracy. Goryle nie znają granic państwowych, a ich terytoria rozciągają się na trzy kraje. Lepsza koordynacja działań między Ugandą, Rwandą i Demokratyczną Republiką Konga ma znaczenie nie tylko dla samych zwierząt, lecz także dla bezpieczeństwa ludzi mieszkających w regionach dotkniętych konfliktami.

Nie bez znaczenia pozostaje też zmiana klimatu. Coraz cieplejsze i bardziej suche lata w Afryce Wschodniej mogą modyfikować dostępność roślin, którymi goryle się żywią. Badacze ostrzegają, że w dłuższej perspektywie konieczne będzie monitorowanie, jak globalne ocieplenie wpływa na zdrowie i zachowania tych naczelnych. W przeciwnym razie sukces ochrony może zostać zagrożony przez zjawiska, na które lokalne społeczności mają ograniczony wpływ.

Ekoturystyka związana z gorylami stała się jednym z najważniejszych źródeł dochodów Ugandy i Rwandy. Według danych Rwanda Development Board przychody z turystyki gorylej sięgnęły w 2023 r. ponad 200 mln dolarów, co stanowiło około 40 proc. całego sektora turystycznego w kraju. W Ugandzie w tym samym czasie turystyka przyrodnicza, w której goryle odgrywają kluczową rolę, przyniosła blisko 180 mln dolarów.

Te liczby pokazują, że ochrona goryli nie jest wyłącznie kwestią przyrodniczą, ale i ekonomiczną. Lokalne społeczności, które jeszcze trzy dekady temu postrzegały parki narodowe jako zagrożenie dla swojej ziemi, dziś w dużej mierze uznają je za motor rozwoju. Coraz częściej to właśnie mieszkańcy naciskają na rządy, by utrzymywać i rozwijać programy ochronne - bo stabilna populacja goryli to stabilne źródło dochodów.