Jak zwierzęta reagują na śmierć? Odkrywamy ich emocje

Zdania na temat odbywania żałoby u zwierząt są mocno podzielone w świecie nauki. Tematyką przeżywania śmierci u gatunków innych niż człowiek zajmuje się tanatologia porównawcza. To stosunkowo młoda dyscyplina naukowa, która obejmuje biologiczne, psychologiczne i społeczne konsekwencje śmierci jednostek.

Prowadzone w jej ramach badania i obserwacje w środowisku naturalnym pozwalają na uchwycenie ewolucyjnych zależności w zakresie odczuwania silnych emocji oraz utrzymującego się podwyższonego poziomu stresu. To one wpływają na reakcję danego osobnika na śmierć towarzysza, członka grupy czy potomka. Czynniki te są zróżnicowane w zależności od danego gatunku, a gama reakcji na odejście bliskich jest niezwykle szeroka.

Niektóre zwierzęta traktują śmierć danego osobnika czysto przedmiotowo, np. mrówki czy pszczoły. W ich przypadku ciało martwego owada wydziela kwas oleinowy, który wywołuje u żywych osobników tzw. "reakcję grabarza", w wyniku której natychmiast pozbywają się rozkładającego się ciała z mrowiska, czy też ula. To zachowanie chroni całą kolonię przed rozwojem chorób.

Co ciekawe owady te nie rozróżniają osobnika żywego od martwego. Ich reakcja jest kierowana tylko i wyłącznie czynnikami chemicznymi. Jeżeli żywy osobnik zostanie oznaczony kwasem oleinowym, owady i tak go usuną, pomimo jego mocnego sprzeciwu. Jednak w świecie zwierząt istnieje również wiele udokumentowanych przypadków bardziej złożonej reakcji na śmierć bliskiego osobnika.

Noszenie zwłok potomstwa jest szczególnie często spotykane u naczelnych, a już w szczególności u małp człekokształtnych. Po śmierci młodego matki przez długi czas wszędzie zabierają ze sobą jego zwłoki, czasami nie odstępując ich na krok. Często dochodzi do tego również chęć karmienia i usilne otwieranie oczu martwego potomstwa.

Z badania opublikowanego w 2021 roku na łamach czasopisma Proceedings of the Royal Society wynika, iż w niektórych przypadkach szympansy nosiły ciała swoich młodych przez ponad 100 dni. Podobne zachowania były również obserwowane u słoni, dzikich psów dingo oraz waleni. W 2018 roku orka o imieniu Tahlequah przez ponad dwa tygodnie podtrzymywała ciało swojego młodego, nie pozwalając mu opaść na dno Pacyfiku. W ten sposób pokonała ponad 1000 mil.

Nie wiadomo dokładnie, dlaczego tak postępują. Niektórzy badacze uważają, że zwierzęta nie zdają sobie sprawy ze śmierci potomstwa. Inni zaś obalają tę teorię, twierdząc, że takie zachowanie wymaga od nich dużo wysiłku, przez co nie jest kontynuacją zwykłej rodzicielskiej rutyny. Ich zdaniem noszenie ciał potomstwa jest wynikiem niezwykle bliskich więzi, łączącej matkę i dziecko. Po jego śmierci jest to sposób, w jaki matki radzą sobie ze smutkiem i stresem spowodowanym stratą.

Noszenie ciała martwych młodych nie jest jedynym zauważalnym zachowaniem zwierząt związanym ze śmiercią. Wiele gatunków czuwa nad zwłokami bliskich im osobników i nie pozwala na ich zabranie np. przez opiekunów w ogrodach zoologicznych. W naturze zdarza się także, że ocalali członkowie stada przez długi czas strzegą martwego osobnika przed potencjalnymi padlinożercami. Dobrym przykładem takiego zachowania są samice żyrafy, które pilnują ciał swojego potomstwa przez wiele dni.

Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku pekari, należących do podrzędu świniokształtnych, występujących w obu Amerykach. Zdarza się, że czasami cała grupa tych zwierząt chroni zwłoki zmarłego osobnika nawet przez 10 dni. W tym czasie pekari odpędzają licznych padlinożerców. W przypadku szympansów takiemu zachowaniu towarzyszy niekiedy również pielęgnacja i iskanie sierści zwłok.

Jednym z najbardziej znanych zachowań w świecie zwierząt związanych ze śmiercią członka stada są tzw. "pogrzeby" u słoni afrykańskich. Zachowania te nie są jednak regułą i mają miejsce sporadycznie, jedynie przy śmierci młodych. Natomiast w sytuacji, gdy umiera dorosły osobnik, obserwowano, że jego zwłoki są odwiedzane przez inne słonie w różnych etapach rozkładu ciała.

Z badania opublikowanego na łamach Journal of Threatened Taxa wynika, iż słonie indyjskie również niekiedy grzebią martwe młode. Zakopywany osobnik jest układany nogami skierowanymi ku górze. Wszystkie zbadane przypadki zostały znalezione na plantacjach herbacianych w kanałach irygacyjnych. Co ciekawe, miejsca te znajdowały się setki metrów od najbliższych osad słoni indyjskich.

Źródła:

1. Pasieka, P. (2019). Zwierzęta wobec śmierci. ZOOPHILOLOGICA. Polish Journal of Animal Studies, (5), 135-152.
2. TROJAN, M., & SIKORSKA, J. (2017). Przeżywanie i rozumienie śmierci z perspektywy prymatologicznej. Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL, 30(4 (120)).
3. Fernández-Fueyo, E., Sugiyama, Y., Matsui, T., & Carter, A. J. (2021). Why do some primate mothers carry their infant's corpse? A cross-species comparative study. Proceedings of the Royal Society B, 288(1959), 20210590.
4. Kaswan, P., & Roy, A. (2024). Unearthing calf burials among Asian Elephants Elephas maximus Linnaeus, 1758 (Mammalia: Proboscidea: Elephantidae) in northern Bengal, India. Journal of Threatened Taxa, 16(2), 24615-24629.