Gdzie węże znikają na zimę? Hibernacja ratuje je przed mrozem

Węże należą do gromady gadów, której wszyscy przedstawiciele są zmiennocieplni. Oznacza to, że temperatura ich ciała, a zatem również tempo metabolizmu jest zależne od zewnętrznych źródeł ciepła. Węże są aktywne tylko wtedy, gdy pozwalają im na to warunki termiczne. Ich aktywność biologiczna jest uzależniona od aktualnie panującej pory roku, ponieważ nie są w stanie funkcjonować przy niskich temperaturach. Węże zapadają więc w sen zimowy tam, gdzie już jesienią temperatura spada poniżej ok. 10°C.

Sen zimowy, a właściwie hibernacja, polega na spowolnieniu wszystkich procesów życiowych organizmu. Ten stan fizjologiczny pozwala zwiększyć jego tolerancję wobec niesprzyjających warunków otoczenia. Jednak, aby tak było, węże muszą zgromadzić zapasy tłuszczu oraz odnaleźć odpowiednią kryjówkę, gdzie nie będą narażone na zalanie, a temperatura nie spadnie poniżej 0°C. W przeciwnym razie grozi im śmierć z przemarznięcia.

Termin zapadnięcia w sen zimowy, a co za tym idzie tolerancja względem panującej temperatury otoczenia, zależy od danego gatunku węża. W Polsce wyróżniamy pięć gatunków należących do podrzędu węży, są to:

• Gniewosz plamisty Coronella austriaca;
• Żmija zygzakowata Vipera berus;
• Wąż Eskulapa Elaphe longissima;
• Zaskroniec zwyczajny Natrix natrix;
• Zaskroniec rybołów Natrix tesselata.

Strategia przetrwania okresu zimy u wszystkich polskich gatunków węży jest bardzo podobna. Zimą dostępność pokarmu węży jest mocno ograniczona, ponadto zmiennocieplność wymusza na nich przejście w stan hibernacji, określany również mianem snu zimowego. W tym czasie metabolizm węży znacznie zwalnia, co pozwala na znaczną oszczędność energii.

Gniewosz plamisty jest rzadko spotykanym wężem w Polsce. Gatunek ten występuje głównie na terenach nizinnych, w górach natomiast jest spotykany sporadycznie. Gniewosz jest niejadowitym wężem o okrągłych źrenicach. To właśnie ta cecha najbardziej odróżnia go od żmii zygzakowatej, z którą jest niekiedy mylony za sprawą charakterystycznych plam na grzbiecie.

Hibernacja gniewosza plamistego trwa średnio od października do kwietnia. Podobnie jak większość gatunków przed zimowaniem, węże te muszą zwiększyć swoje zapasy tłuszczu. Gniewosz plamisty hibernuje wraz z innymi osobnikami w starannie dobranych zimowiskach. Najczęściej korzystają z nor gryzoni, różnych szczelin skalnych oraz rzadko uczęszczanych piwnic czy przestrzeni w murach budynków.

Żmija zygzakowata występuje powszechnie na terenie całego kraju. To jedyny jadowity wąż w Polsce. Występuje w trzech odmianach barwnych – szarej, brązowej i czarnej. Dwie pierwsze odmiany charakteryzują się zygzakiem biegnącym wzdłuż kręgosłupa. Żmija zygzakowata ma pionowe źrenice.

Hibernacja żmii zygzakowatej w Polsce trwa średnio od listopada do końca marca. Warunkiem koniecznym do jej przeżycia jest zwiększenie masy ciała gada. Żmije zygzakowate zimują gromadnie w większych skupiskach, razem z innymi gadami, np. zaskrońcami.

Żmije unikają miejsc, w których mogłyby być narażone na podtopienia. Chowają się w różnego rodzaju ziemnych jamach na głębokości od 0,5 m do nawet 2 m. Żmije zygzakowate można również spotkać zimujące w szopach, stodołach lub opuszczonych wiatach. W naturze chętnie hibernują pod korzeniami większych drzew oraz w wykrotach lub stosach drewna.

Co ciekawe wąż eskulapa to największy gad występujący w Polsce. Jego dorosłe osobniki mogą osiągnąć ponad 2 m długości. Wąż eskulapa to bardzo rzadki gatunek spotykany głównie w Bieszczadach. Jego populację szacuję się na ok. 150-200 osobników w skali kraju. Polska jest północną granicą zasięgu występowania tego węża w Europie.

Wąż eskulapa jest gatunkiem ciepłolubnym, przez co bardzo wcześnie zapada w sen zimowy. W zależności od panujących warunków ten gatunek może przystąpić do hibernacji już w sierpniu lub we wrześniu. Jego sen zimowy niekiedy trwa nawet do maja. Wąż eskulapa zimuje przeważnie w norach gryzoni, podziemnych jamach oraz starych gruzowiskach.

Zaskroniec zwyczajny jest jednym z najbardziej pospolitych węży w Polsce. Jest to gatunek niejadowity, którego dorosłe osobniki dorastają do 1,5 m w przypadku samic lub 80 cm u samców. Najbardziej charakterystyczną cechą zaskrońca zwyczajnego są kontrastujące z resztą ciała dwie plamy skroniowe. Ten gatunek jest silnie związany z obecnością w siedlisku terenów podmokłych, rzek, stawów i jezior.

Zaskrońce zwyczajne zapadają w hibernację na przełomie września i października. Gatunek ten może zimować samotnie lub w większych skupiskach. Często również z innymi gatunkami np. żmiją zygzakowatą. Zaskrońce zwyczajne na zimowiska wybierają najczęściej nory gryzoni lub szczeliny w pniach czy też wykroty. Gady te często hibernują również w stodołach, szopach lub stosach drewna. Ze snu budzą się pod koniec marca.

Zaskroniec rybołów pojawił się w Polsce najprawdopodobniej w związku ze zmianami klimatu, przez co zwiększył zasięg swojego występowania na północ. Na terenie kraju zaobserwowano już ponad 50 osobników. Gatunek ten podobnie do zaskrońca zwyczajnego jest głównie związany z terenami podmokłymi i zbiornikami wodnymi. W przypadku zaskrońca rybołowa żółte plamy na skroniach występują tylko u osobników młodocianych. Ryby stanowią ponad 90% jego diety.

Gady te, podobnie jak inne węże w Polsce zapadają w sen zimowy. Jednak zdarzały się przypadki w Czechach, a dokładniej na Morawach, gdzie stwierdzano całoroczną aktywność tego gatunku. Takie sytuacje należą natomiast do rzadkości, ponieważ zima musiałaby być wyjątkowo ciepła. Na zimowiska zaskroniec rybołów wybiera najczęściej nory gryzoni, wykroty drzew i szczeliny w pniach. Ze snu budzą się już na początku marca.