Był nazywany praptakiem. Prześwietlili go i jest zaskoczenie

To, że archeopteryks miał kończyny przednie przekształcone w coś na kształt skrzydeł i ciało pokryte piórami, nie musi oznaczać, że mamy do czynienia z istotą latającą. Możliwe, że takie rozwiązania anatomiczne służyły mu do czegoś innego, a może jego lot nie był aktywny, a jedynie bierny i ślizgowy. To do tej pory nie było do końca jasne.

Pamiętajmy, że odkrycie szczątków archeopteryksa w Bawarii zbiegło się z ogłoszeniem teorii ewolucji przez Charlesa Darwina. Pozwoliło też dostrzec w dinozaurach istoty inne niż zakładano w połowie XIX w., inne niż ociężałe i nieporadne jaszczury.

W Solnhofen najpierw znaleziono odcisk pióra z epoki jurajskiej, a po 16 latach - cały szkielet zębatej istoty. Uznano, że to praptak, przodek wszystkich ptaków i takie określenie "praptak" długo było używane wobec archeopteryksa.

Dzisiaj wiemy, że archeopteryks nie był ptakiem. Należał do grupy jurajskich zwierząt spokrewnionych raczej z deinonychami, czyli raptorami. Z niedużymi, drapieżnymi i zapewne pierzastymi dinozaurami.

A zatem określenie "praptak", które sugeruje, że to on poprzedzał ptaki, jest mylące. Ani nie był ptakiem, ani ich nie poprzedzał. W epoce jury istniały już inne ptaki, które nie wywodziły się wprost z archeopteryksa.

Czy jednak latał? To także wymagało zbadania, bowiem obecność skrzydeł i piór również mogła okazać się złudna.

Specjaliści z Europejskiego Centrum Promieniowania Synchrotronowego (ESRF) w Grenoble użyli synchrotronu do prześwietlenia jego skrzydeł. Wyglądały one inaczej niż u ptaków. Pokrywy jego piór odbiegały budową od ptasich, a dutki były smukłe i słabe, więc w 2010 r. naukowcy sformułowali tezę, że archeopteryks jednak w ogóle nie był zdolny do aktywnego lotu.

Paleontolog Gregory Paul uznał natomiast, że budowa mostka i pasa barkowego archeopteryksa wskazują na jego silniejszą muskulaturę, niż można by się tego spodziewać po zwierzęciu, które jedynie szybowało. Wątpliwości zatem nie zniknęły, ale brakowało narzędzi, by je rozstrzygnąć.

Teraz te narzędzia się pojawiły. Naukowcy z Field Museum of Natural History w Chicago postanowili użyć tomografu do rozwiązania zagadki. Jak czytamy w opracowaniu ich badań w "Nature", użyli światła ultrafioletowego (UV), w którym można zobaczyć ślady struktur tkanek miękkich, skóry i upierzenia wcześniej nieznane nauce.

Światło ultrafioletowe wskazało, każde ze skrzydeł archeopteryksa zostało anatomicznie wyposażone w odrębny zestaw wewnętrznych piór drugorzędnych, które ciągnęły się od kończyny przedniej i stawu łokciowego do boku ciała, przedłużając skrzydło.

Były to wyspecjalizowane pióra, które w pewnym sensie powiększały i przedłużały jego skrzydła. Były prawdopodobnie potrzebne i niezbędne zwierzęciu do lotu i dotąd nie byliśmy świadomi, że przełomowe dla nauki zwierzę w Bawarii w ogóle je miało.

Wniosek, jaki z tego płynie jest iście rewolucyjny i przełomowy dla nauki. Jingmai O'Connor z Field Museum of Natural History w Chicago formułuje go tak: "Archeopteryks nie był ptakiem, nie był też pierwszym dinozaurem wyposażonym w skrzydła ani pierwszym dinozaurem porośniętym piórami. Może jednak się okazać, że był pierwszym dinozaurem, który przy pomocy piór potrafił latać".

Pióra rosnące między bokiem ciała a stawem łokciowym mogły bowiem rekompensować fakt, że zwierzę dysponowało długą kością ramienną, utrudniającą lot. Taka kość i takie ramię mogę doprowadzić do przerwania powierzchni nośnej zwierzęcia, więc wydawało się, że to eliminuje lot u archeopteryksa. Analiza UV wykazuje jednak, że ten jurajski dinozaur mógł znaleźć na to rozwiązanie.

Archeopteryks to ikona paleontologii i ewolucji, ale może się okazać także kamieniem milowym w kwestii podboju przestworzy przez dinozaury. Wciąż jednak o nim mało wiemy. Minęło 165 lat od znalezienia pierwszego archeopteryksa i wygląda na to, że zwierzę mogło być ograniczonym lokalnie endemitem.

Do tej pory udało się odnaleźć szczątki dwunastu prawdopodobnych archeopteryksów. Niektóre z nich były uważane za szczątki pterozaurów np. tajemniczy osobnik znaleziony w Holandii jeszcze w XIX w. i zidentyfikowany jako archeopteryks dopiero po stu latach. Później przesunięto go do rodzaju Ostromia. To spowodowało, że wciąż nie ma archeopteryksa spoza Bawarii, a wszystkich niepozostawiających wątpliwości egzemplarzy znaleziono jedenaście.