Polscy przyrodnicy mówią "dość". Wykupują bezcenne tereny na własną rękę

Wykup tych niezwykle cennych gruntów Klub Przyrodników prowadzi od ok. 30 lat. W dużej mierze są to torfowiska - obszary pełniące nieocenioną rolę w życiu człowieka, mowa o hamowaniu emisji gazów cieplarnianych.

- Torfowisko w dobrym stanie przyrasta o milimetr rocznie, to są setki tysięcy m³ CO2 wyłączonego z obiegu - mówi w rozmowie z Zieloną Interią Robert Stańko z Klubu Przyrodników.

Od 15 lat wykupy zostały zintensyfikowane, żeby jeszcze lepiej chronić podmokłe tereny przed nadmiernym przesuszeniem. Grunty odkupują od prywatnych osób. Na niektórych obszarach powstają rezerwaty przyrody.

Nowe rezerwaty dzięki przyrodnikom powstały m.in. w dolinach Pliszki i Ilanki w woj. lubuskim. Rzeka Pliszka wypływa z jeziora Malcz na południowy zachód od wsi Jemiołów w gminie Łagów i płynie w całości przez Pojezierze Lubuskie, przepływając przez liczne jeziora.

Powyżej miejscowości Pliszka znajduje się jedno z największych i najlepiej zachowanych torfowisk w dolinie. W dolinie Ilanki też znajduje się kompleks torfowisk. Nowy rezerwat będzie chronił w całości boczną dolinkę niewielkiego strumienia - dopływu Ilanki, z silnie nachylonymi torfowiskami soligenicznymi porośniętymi turzycowiskami z licznym udziałem situ tępokwiatowego.

- Idea tworzenia rezerwatów jest tam, gdzie zachowały się elementy naturalnych siedlisk rzadkich i zagrożonych gatunków. Tak naprawdę torfowiska są jednymi z ostatnich ekosystemów, gdzie nagromadzenie tych gatunków rzadkich i siedlisk jest największe. Rezerwat to druga po parku narodowym najwyższa forma ochrony i przedmiotem ochrony na jego terenie jest wszystko - mówi przyrodnik.

Skala wydobycia torfu na szczęście w Polsce jest już bardzo niewielka; kiedyś tereny te były mocno eksploatowane, ale z reguły są już pozarastane. Obszary te są jednak newralgiczne.

Największym problemem dla torfowisk jest to, że utraciły zdolność akumulacji torfu, bo zostały w większości zmeliorowane. W Polsce melioracje polegały na jednostronnym osuszaniu. Prowadzono tam np. gospodarkę rolną, teraz się już na tych obszarach tego nie robi.

Torfowiska zajmują ok. 3 proc. powierzchni kontynentów i zmagazynowane jest w nich dwa razy więcej węgla niż ogółem we wszystkich lasach na Ziemi - a lasy pokrywają 30 proc. jej powierzchni. Typy torfowisk są różne i zależy od nich, z jaką intensywnością węgiel magazynują.

Po co w ogóle skupiać swoją uwagę na torfowiskach? Są to obszary, które powinny być wolne od jakiejkolwiek ingerencji, bo samodzielnie przetrzymują i gromadzą wody gruntowe i powierzchniowe oraz filtrują je poprzez wychwytywanie związków azotu i fosforu. Regulują również klimat, bo asymilowany przez rośliny węgiel zostaje unieruchomiony w złożach torfu. Tym samym zmniejsza się emisja węgla atmosferycznego.

Problem z torfowiskami jest jednak coraz większy, co martwi naukowców. - Torfowiska to jedne z najszybciej zanikających ekosystemów naszej strefy klimatycznej - alarmuje Robert Stańko.

- W Polsce mamy ok. mln 400 ha torfowisk. Ok. 80 proc. jest zdegradowanych, torf się mineralizuje - jest to proces, w którym torf ulega rozkładowi. W warunkach wysokiego uwilgotnienia obumarłe części roślin, czyli torf, powodują przyrost pionowy torfowiska, a zgromadzona materia organiczna (czyli węgiel wraz z innymi pierwiastkami jak azot i fosfor) zostaje trwale wyłączona z obiegu - wyjaśnia ekspert.

I wtedy naturalne właściwości torfowisk zostają odwrócone - w momencie rozkładu torfu uwalniany jest dwutlenek węgla oraz inne pierwiastki. Stąd torf używany jest również do nawożenia.

- Wtedy na powierzchni torfowiska powstaje żyzna warstwa murszu bogata w azot i fosfor. Ustępują wtedy gatunki siedlisk oligotroficznych (rzadkie i zagrożone) i pojawiają się pospolite. Przesuszone torfowisko sprzyja też sukcesji roślinności leśnej, której korzenie dodatkowo degradują złoże torfu - tłumaczy Robert Stańko.

Dolina Rospudy jest największym w Polsce i jednym z największych w Europie, dolinowym torfowiskiem niskim nienoszącym śladów działalności człowieka. Plany Generalnej Dyrekcji Budowy Dróg i Autostrad sprzed co najmniej 20 lat mogły bezpowrotnie zniszczyć strategiczne obszary (chodziło o budowę obwodnicy Augustowa, przechodzącą dokładnie w poprzek najcenniejszej części torfowiska). Konflikt między inwestorem a przyrodnikami trwał latami. Powstała wielka koalicja na rzecz ratowania doliny i bezcennych torfowisk.

Obszar udało się uratować. Gdyby nie to, zmagazynowane w torfie makroelementy mogłyby uwolnić się do wód powierzchniowych i podziemnych. Maleje wtedy rola torfowisk w retencjonowaniu wody w zlewni, a uwalniający się w trakcie mineralizacji torfu dwutlenek węgla przyczynia się do wzrostu efektu cieplarnianego.

- Gdyby tam został zakłócony reżim wód podziemnych, to prawdopodobnie te torfowiska by zostały zniszczone - konkluduje Robert Stańko. Częściowo można przywrócić torfowiska w momencie gdy zahamuje się nadmierny odpływ wody, ale to bardzo trudne i roślinność już nie jest "taka jak powinna być".